سرویس سیاست جوان آنلاین: امروز اجرای پروتکل الحاقی توسط دولت بنا بر مصوبه مجلس متوقف میشود. درباره اهمیت این اقدام و دلایل آن مطالب فراوانی گفته شده، اما در مورد خود پروتکل الحاقی و اقداماتی که قرار است متوقف شود کمتر سخن گفته شده است. از همان نخستین روزهای گشوده شدن پرونده هستهای ایران، جمعآوری اطلاعات از جزئیات فنی این برنامه جزو یکی از مهمترین اولویتهای کشورهای غربی و به خصوص نهادهای اطلاعاتی این کشورها بوده است.
جزئیات تغییرات در میزان ذخایر هستهای، اطلاعات جدید پیرامون تجهیزات نصب و حتی دادههای جانبی که میتواند به مشخص شدن بیشتر جزئیات از برنامههای دفاعی کشورمان منجر شود جزو این اولویتها است. تاکنون نیز مسیرهای مختلفی برای کسب این اطلاعات آزموده شده است. از همین رو از شروع درگیری ایران و غرب بر سر برنامه هستهای کشورمان بحث هموار کردن مسیر کسب اطلاعات یکی از اصلیترین مطالبات امریکا و کشورهای غربی از تهران بوده است. این مطالبه نیز در قالب پذیرش پروتکل الحاقی روی میز مذاکره قرار گرفته و ایران نیز در مقاطع گوناگونی بر اساس راهبرد خود برای کاهش تنش و شفافسازی برنامه هستهای خود اقدام به اجرای داوطلبانه آن کرده است با این حال پذیرش قانونی و کامل آن منوط به رفع سیاست خصمانه غرب علیه برنامه هستهای ایران بوده است؛ امری که تاکنون حتی بعد از پذیرفتن برجام نیز محقق نشده است.
عراق، بهانه ایجاد پروتکل الحاقی
ایده ایجاد پروتکل الحاقی به عنوان مکملی بر بازرسیهای پادمانی عادی زمانی بهوجود آمد که فعالیتهای هستهای مخفیانه عراق در دهه ۸۰ میلادی روشن شد.
نکته جالب این بود که اغلب این فعالیتها با حمایت کشورهای غربی در زمان جنگ هشت ساله ایران با عراق شروع شده بود، اما بعد از جنگ اول خلیج فارس تبدیل به منبعی برای نگرانیهای گسترده بینالمللی شد. این اتفاق منجر به بازنگری در بازرسیهای آژانس شد و طرح آن در سال ۱۹۹۳ به شورای حکام سازمان انرژی اتمی ارائه و قرار شد از سال ۱۹۹۵ اجرایی شود. از آنجا که بسیاری از کشورهای فاقد سلاح اتمی نگران تأثیرگذاری این مسئله بر منافع ملی خود بودند، در نهایت تدابیر مندرج به این طرح به دو قسمت تبدیل شد؛ بخشی که نیاز به رضایت دولتهای عضو ان. پی. تی نداشت و بخشی دیگر که نیاز به رضایت دولتها و تصویب آن از سوی مراجع قانونگذاری داشت.
تا پایان سال ۲۰۱۴ میلادی، ۱۴۵ کشور پروتکل الحاقی را امضا کردهاند و از این بین ۱۲۴ کشور آن را به تصویب رساندهاند. همان گونه که پیش از این گفته شد ایران تنها این طرح را امضا کرده، اما هنوز به صورت رسمی آن را به تصویب نرسانده است.
بازرسی سرزده در هر مکان و هرجا، بزرگترین نقطه ضعف پروتکل الحاقی
بر اساس پروتکل الحاقی دولت طرف قرارداد با آژانس موظف است تمام جزئیات فعالیتهای هستهای خود را در اختیار آژانس قرار دهد و هر کدام از اطلاعات باید در بازههای زمانی دو ماهه، سه ماهه و سالانه بهروزرسانی شود. آژانس بینالمللی انژری اتمی بر اساس این اطلاعات میتواند بازرسیهای خود را در قالب پروتکل انجام دهد. مهمتر آنکه آژانس میتواند برای بررسی صحت اطلاعات دریافتی دسترسی تکمیلی داشته باشد.
این دسترسی تکمیلی بر خلاف موارد مندرج در بازرسیهای پادمانی نیاز به تصویب شورای حکام سازمان بینالمللی انرژی اتمی ندارد. بر این اساس بازرسان از حق بازرسی در هر مکانی برخوردار هستند و به طور کلی بازرسی نه تنها شامل اماکنی است که مواد هستهای و فعالیتهای اتمی وجود دارد بلکه شامل تأسیسات متروکه و تأسیساتی میشود که در آنها مواد و فعالیتهای هستهای اعلام نشده وجود دارد.
در پروتکل الحاقی بازرسان میتوانند به اماکن و مناطقی فراتر از مکانهای اعلام شده توسط کشور مرتبط دسترسی داشته باشند و کشور مربوطه موظف است روادید لازم را در اختیار آن بازرس قرار دهد تا بازرس آژانس بتواند تا زمان انجام فعالیت خود در آن محوطه باقی بماند. روادید مربوطه نیز باید یک سال اعتبار داشته باشد. بر اساس بند سوم ماده ۵ پروتکل الحاقی، آژانس میتواند به محوطه یا مناطق مجاور هر مکانی در کشور هدف دسترسی داشته و اقدام به محیطیبرداری در آن مکان کند. وجود کلمه هر مکان در این بند نوعی جای تفسیر را باز گذاشته تا آژانس به ظن وجود هر گونه فعالیت اتمی در هر مکانی از جمله تأسیسات نظامی بتواند وارد این مکانها شود.
البته این دسترسی به صورت تام و تمام وجود ندارد بلکه باید ۲۴ ساعت قبل با دلایل متقن به کشور میزبان اطلاع داده شود و کشور میزبان حق دارد این بازرسیها را بپذیرد یا آن را رد کند. طبیعی است که کشورهای مختلف به دلایل گوناگون ملاحظات مختلفی در خصوص این بازرسیها داشته باشند. تاکنون نیز مدلهای مختلفی از پروتکل الحاقی بین کشورهای مختلف به امضا رسیده است. به عنوان مثال کشور هند پروتکل الحاقی را پذیرفته، اما هنوز وارد معاهده پادمان نشده است.
ایران نیز تاکنون بارها نگرانی خود را نسبت به نشت اطلاعات احتمالی از سایتهای اتمی اعلام کرده کمااینکه آژانس بینالمللی انرژی اتمی بارها درخواست بازدید از برخی سایتهای نظامی ایران با هدف اطمینان از نبود یک برنامه مخفی هستهای ایران را داده است.
ایران دسترسی غربیها به اطلاعات هستهای خود را محدود میکند
بعد از امضای معاهده برجام بین ایران و کشورهای عضو ۱+۵، تهران به صورت داوطلبانه نسبت به اجرای پروتکل الحاقی اقدام کرده است. با این حال تصویب نهایی این پروتکل در دستگاه قانونگذاری ایران به رفع کامل تحریمها به صورت قانونی در کنگره امریکا منوط شده است.
با وجود این طی سه سال گذشته امریکا عملاً تمام تحریمهای برجامی علیه ایران را احیا و تحریمهای فرابرجامی بسیاری را نیز اعمال کرده، اما ایران همچنان به اجرای پروتکل الحاقی ادامه داده است. همین مسئله با وجود تمام این تحریمها شفافیت بینظیری را برای نظام هستهای ایران پدید آورده است.
در این میان آنچه سبب شده تا ایران بار دیگر اقدام به تعلیق اجرای پروتکل الحاقی کند تلاش برای وادار کردن امریکا به انجام تعهدات برجامی خود است. از سوی دیگر برنامه هستهای ایران در طول سالهای گذشته به شدت هدف حملات جاسوسی فراوانی بوده است.
طبیعی است در زمانی که ایران قصد دارد ظرفیت هستهای خود را به صورت گسترده از جمله بالا بردن توان غنیسازی و راهاندازی ماشینهای پیشرفته احیا کند، بدبینی بیشتری نسبت به اجرای پروتکل الحاقی داشته باشد.
این بدبینی زمانی جدیتر به نظر میرسد که بدانیم بسیاری از اطلاعاتی که از این طریق از برنامه هستهای ایران بهدست میآید در کوتاهترین زمان ممکن در اختیار دستگاههای اطلاعاتی غربی قرار میگیرد. به عنوان مثال تمام اطلاعات مرتبط با بازرسیهای دورهای ایران در کمتر زمان ممکن از طریق دیپلماتهای غربی در اختیار رسانههای امریکایی قرار میگیرد.
به نظر میرسد همین اطلاعات نقش مهمی در برخی طرحها و عملیاتهای خرابکاری علیه برنامه هستهای ایران همانند انفجار در سالن مونتاژ برنامه هستهای ایران در نطنز دارد. ایران نیز بارها و از طرق مختلف اعتراض خود را به این مسئله اعلام کرده است. به عنوان مثال نماینده ایران در آژانس بینالمللی انرژی اتمی بارها نگرانی کشورمان را در خصوص محرمانگی این اطلاعات ابراز کرده است.
حالا و از امروز با محدود کردن این دسترسیها زمینه نشت اطلاعات نیز از بین خواهد رفت و تنها بازرسیهای پادمانی ادامه خواهد یافت. این بازرسیها در عمل تنها شامل تأسیساتی خواهد شد که از قبل اعلام شده است. بر این اساس دوربینهایی که به صورت آفلاین در محلهای خاص نصب خواهد شد تنها اطلاعات را ضبط خواهد کرد و آنها را به جایی ارسال نمیکند در حالی که پیش از این اطلاعات فوق به صورت آنلاین به آژانس ارسال میشد. البته لیست تأسیساتی که این دوربینها در آن نصب شده کاملاً محرمانه خواهد بود و اسامی آنها منتشر نشده است. به نظر میرسد این توافق سه ماهه برای خنثی کردن تبلیغات صورت گرفته علیه ایران انجام شده است.
در هر صورت میتوان امیدوار بود که با این اقدام فشار بیشتری به طرف غربی آمده و زمینه لغو تحریمها فراهم شود. اگرچه هنوز هیچ موضعگیری خاصی در این باره از سوی مقامات غربی انجام نشده، اما مهمترین راهی که در مقابل ایران برای تسلیم کردن غرب وجود دارد ادامه مسیر فوق است.
البته باید در کنار آن افزایش ظرفیتهای هستهای را مد نظر قرار داد چراکه بدون آن امکان یک اقدام جدی برای لغو تحریمها وجود نخواهد داشت.