پیمان آسمان‌های باز توافقنامه‌ای بین ۳۴ کشور جهان درباره اجازه پرواز هواپیما‌های تجسسی بر فراز مناطق کشور‌های عضو این پیمان است. این پیمان در سال ۱۹۹۲ امضا و از سال ۲۰۰۲ به اجرا گذاشته شد و بخشی از تلاش‌های بین‌المللی برای اعتماد‌سازی در دوره پس از جنگ سرد محسوب می‌شود. این پیمان یکی از جامع‌ترین توافقنامه‌های بین‌المللی برای شفاف‌سازی فعالیت‌های نظامی بوده و در عین حال از زمان اجرایی شدن ابزاری کلیدی برای امریکا و متحدان اروپایی آن به منظور رصد و پایش استقرار نظامی روسیه بوده است.
شش ماه پس از آنکه دولت ترامپ اعلام کرد قصد دارد از پیمان آسمان‌های باز خارج شود، مشارکت امریکا در این پیمان مهم کنترل تسلیحاتی سرانجام در ۲ آذر ۱۳۹۹ (۲۲ نوامبر ۲۰۲۰) به‌طور رسمی پایان یافت. دونالد ترامپ رئیس‌جمهوری وقت امریکا در اول خرداد ۱۳۹۹ (۲۱ می ۲۰۲۰) خروج این کشور را از پیمان آسمان‌های باز به بهانه نقض مفاد این معاهده از سوی روسیه اعلام کرده بود، اتهامی که مسکو پیوسته آن را رد کرد. البته قصد واشنگتن برای خروج از پیمان آسمان‌های باز اولین بار در اکتبر ۲۰۱۹ اعلام شد. اقدام دولت ترامپ در این زمینه با محکومیت جهانی مواجه شده و حتی متحدان اروپایی واشنگتن به ویژه آلمان از آن انتقاد کرده و ابراز امیدواری کردند کاخ سفید در این زمینه تجدیدنظر کند. امریکا به بهانه اینکه همه کشور‌های عضو این پیمان موافقت کرده‌اند که تمام قلمرو‌های خود را برای پرواز‌های نظارتی در دسترس قرار دهند، اما روسیه بر برخی از مناطق خود همچنان محدودیت گذاشته است، از این پیمان خارج شد.
خروج روسیه
«ولادیمیر پوتین» رئیس‌جمهور روسیه بعد از آن که دولت جدید امریکا از پیوستن مجدد به پیمان «آسمان‌های باز» خودداری کرد، روز دو‌شنبه ۱۷ خرداد ۱۴۰۰ (۷ ژوئن ۲۰۲۱) قانونی را امضا کرد که خروج روسیه از این پیمان را رسمیت بخشید. این قانون پس از تصویب در مجلس دوما و شورای فدراسیون روسیه با امضای پوتین اجرایی شد. وزارت خارجه روسیه اواخر دی ۱۳۹۹ (ژانویه ۲۰۲۱) در بیانیه‌ای اعلام کرد خروج امریکا از پیمان آسمان‌های باز، تأثیر‌گذاری آن را تحت‌الشعاع قرار داده و از این رو روسیه قصد خروج از این پیمان را دارد. پیش از این دولت بایدن، روسیه را از تصمیم خود برای عدم پیوستن به این معاهده کلیدی میان روسیه و ناتو مطلع کرده بود. مسکو اعلام کرد تصمیم واشنگتن برای عدم بازگشت دوباره به این پیمان یک اشتباه سیاسی است. از دیدگاه روسیه، خروج امریکا از این پیمان به دلایل واهی صورت گرفته، توازن منافع کشور‌های عضو آن را بر هم زده و کارایی آن را به شدت دچار خدشه کرده و دیگر نمی‌توان از پیمان آسمان‌های باز به عنوان ساز و کاری برای توسعه امنیت و اعتمادآفرینی بین اعضای آن یاد کرد. بدین ترتیب مهم‌ترین دلیل خروج روسیه از پیمان آسمان‌های باز را می‌توان خودداری امریکا از بازگشت به این پیمان دانست. این اقدام مسکو پس از هشدار‌های مکرر درباره اینکه اگر کشور‌های اروپایی عضو پیمان «آسمان‌های باز» به توقف تبادل اطلاعاتی با امریکا متعهد نشوند، روسیه از این پیمان خارج خواهد شد صورت گرفت.
نگرانی جدی روسیه پس از خروج امریکا از پیمان آسمان‌های باز این بود که امریکا بدون عضویت در این پیمان مهم کنترل تسلیحات، از مزایای آن از طریق ارائه اطلاعات مربوط به روسیه از سوی اعضای اروپایی ناتو بهره‌مند شود و بدین ترتیب توازن اطلاعاتی در زمینه تأسیسات نظامی و تجهیزات نظامی بین روسیه و امریکا بر هم بخورد. به این معنا که روسیه با خروج امریکا هیچ‌گونه امکان دسترسی و نظارت بر فعالیت‌های نظامی آن کشور را ندارد، در حالی که واشنگتن از طریق شرکای اروپایی خویش که به پرواز‌های نظارتی بر فراز روسیه ادامه می‌دهند، اطلاعات مربوط به وضعیت نظامی این کشور را خواهد داشت.
بهانه‌جویی واشنگتن
وزارت خارجه امریکا اواخر می ۲۰۲۱ اعلام کرد با توجه به این که روسیه هیچ‌گونه اقدامی برای اجرای تعهدات خود در چارچوب پیمان آسمان‌های باز صورت نداده، لذا دولت امریکا به روسیه اطلاع داده که واشنگتن تصمیمی برای بازگشت به پیمان «آسمان‌های باز» ندارد. با این حال دلایل دیگری در پشت پرده این اقدام امریکا وجود داشته است. «ریچارد ویتز» کارشناس سیاسی امریکایی می‌گوید: «خروج از پیمان آسمان‌های باز از مدت‌ها پیش در امریکا مطرح بوده و دلایل مختلفی دارد از جمله اینکه امریکا به ماهواره‌ها و ابزار قدرتمندی برای جاسوسی دقیق از نقاط مختلف جهان دست پیدا کرده است که هزینه آن به مراتب از اجرای پیمان آسمان‌های باز کمتر است، ضمن اینکه نوسازی ناوگان تجسسی امریکا به بیش از ۱۰۰ میلیون دلار بودجه نیاز دارد و از طرفی امریکا معتقد است روسیه به شکلی درست این پیمان را اجرا نمی‌کند.» در واکنش به تصمیم واشنگتن در عدم بازگشت به پیمان آسمان‌های باز، دیمتری پسکوف سخنگوی کرملین در ۲۸ می ۲۰۲۱ ضمن ابراز تأسف آن را یک اشتباه سیاسی دانست. سرگئی ریابکوف معاون وزیر خارجه روسیه نیز در این باره گفت: «عدم بازگشت امریکا به پیمان «آسمان باز» ضربه دیگری به ساختار امنیتی اروپا می‌زند و مقامات واشنگتن نشان دادند که اراده سیاسی لازم را نداشته، ولی مسئولیت آن را به گردن مسکو می‌اندازند.»
جمع‌بندی
در واقع خروج امریکا و اکنون روسیه از پیمان آسمان‌های باز، این معاهده را خالی از محتوا کرده است، زیرا هدف اصلی امریکا و متحدان اروپایی آن از حضور در پیمان آسمان‌های باز، آگاهی و نظارت بر فعالیت‌ها و تأسیسات و تجهیزات نظامی روسیه بوده است و از سوی دیگر هدف اصلی مسکو نیز از عضویت در این پیمان آگاهی از اقدامات نظامی و نظارت بر تأسیسات و تجهیزات نظامی امریکا بود؛ لذا با خروج این دو قدرت نظامی بین‌المللی از پیمان آسمان‌های باز دیگر فلسفه وجودی آن از میان رفته و می‌توان انتظار داشت که این پیمان روند سراشیبی را آغاز کرده است.
از سوی دیگر دولت بایدن برخلاف وعده‌های قبلی خود همان خط مشی دولت ترامپ را درباره عدم پایبندی به پیمان‌های کنترل تسلیحات دنبال کرده است. جو بایدن هنگام کارزار انتخابات ریاست‌جمهوری امریکا با انتقاد از تصمیم ترامپ برای خروج از این پیمان، آن را اقدامی کوته فکرانه خوانده و گفته بود این اقدام تنش‌ها میان غرب و روسیه و همچنین خطر سوءتفاهم یا احتمال درگیری نظامی را افزایش می‌دهد. با این حال تغییر موضع دولت بایدن در این زمینه نشانه همسویی کلی نگرش بایدن و ترامپ در زمینه خروج از پیمان‌های کنترل تسلیحات و آزادی عمل هر چه بیشتر امریکا در زمینه توسعه نظامی بدون هیچ‌گونه محدودیت و نظارتی تلقی می‌شود. در عین حال خروج از پیمان «آسمان‌های باز» به افزایش تنش و مسابقه تسلیحاتی جدید و خطرناکی با روسیه منجر خواهد شد، زیرا اجرای این پیمان و نظارت مستمر کشور‌های عضو آن بر فعالیت‌ها و تأسیسات نظامی دیگر کشور‌ها باعث محدودیت‌هایی برای فعالیت‌های نظامی می‌شد و در فقدان چنین کنترلی مخصوصاً امریکا خواهد توانست اقدامات تسلیحاتی و نظامی مد نظر خود را انجام دهد. امری که واکنش اجتناب‌ناپذیر روسیه را در این زمینه به دنبال خواهد داشت. ضمن اینکه از این پس اروپا بار دیگر همانند دوره جنگ سرد عرصه تقابل و رویارویی مسکو و واشنگتن شده و بدین ترتیب اروپایی‌ها نیز مانند سابق به عنوان مهره‌ای در بازی امریکا مقابل روسیه به کار گرفته خواهند شد، امری که شاید مورد استقبال کشور‌های تازه‌وارد اتحادیه اروپا و ناتو مانند کشور‌های شرق و مرکز اروپا قرار گیرد، اما مسلماً خوشایند و مطلوب کشور‌های بزرگ اروپایی به ویژه آلمان و فرانسه که خواهان استقلال دفاعی و امنیتی اروپا و روابطی بدون تنش با روسیه هستند نخواهد بود.
