خوانش تحولات ایران در دوران معاصر، بدون مطالعه در آغاز و انجام حزب توده ایران ناتمام است. به واقع این تشکل، از قدیمیترین گروههای سیاسی ایران است که بسا احزاب بعدی، فعالیت خود را با تقلید از آن سامان دادند. اثر «پنجاه سال فراز و فرود حزب توده ایران» به تألیف محسن مدیر شانهچی - که توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی روانه بازار نشر شده - درصدد است چنین خوانشی را انجام دهد. مؤلف در مقدمه این پژوهش، در باب ضرورت و محتوای آن چنین آورده است:
«کتاب پنجاه سال فراز و فرود حزب توده ایران، به بررسی سیر فعالیتهای این حزب در پنج دهه حیات سیاسی و تاثیر آن بر احزاب چپ پرداخته است. طی صد سال تاریخ تحزب در ایران و در میان صدها حزب خرد و کلانی که در جامعه ایرانی تکوین یافت، واژه حزب بیش از هر یک از آنها، بیگمان با نام حزب توده ایران عجین شده است. فراتر از آن، شاید اصطلاحاتی، چون مبارزه سیاسی و حتی سیاست در دوران معاصر، با نام این حزب گره خورده باشد. شگفت آنکه در این مبارزه سیاسی، وفاداری به آرمانها و خواستههای مردم و فداکاری و تلاش در راه توسعه سیاسی کشور و گسترش جامعه پذیری و آموزش سیاسی و همچنین خطا و خیانت و خدعه و سرسپردگی به بیگانه، در مراحل مختلف حیات این حزب و گاه همزمان از سوی عناصر متفاوت تودهای فراوان دیده شد. باز بر این نکات میتوان افزود که بیشترین نویسندگان، شاعران، روشنفکران و فرهیختگان جامعه ایرانی یا دست کم بخش قابل توجهی از آنان، در طول بیش از نیم قرن حیات حزب توده، یا به این حزب تعلق داشتهاند یا به احزاب و گروههای منشعب و معارض با آن، که به هر روی خاستگاه و پرورشگاه اولیه آنان، حزب توده بوده است. بدین سان همچنان که تقریباً همه احزاب چپ ایران را، اسلاف یا اخلاف حزب توده یا به نوعی مرتبط با این حزب میتوان خواند، کم و بیش همه روشنفکران و نویسندگان چپ ایرانی را نیز، باید به گونهای در ارتباط با این حزب دید. طرفه آنکه از آغاز دهه ۲۰ یا دومین دوره پیدایش و گسترش احزاب و جمعیتهای سیاسی در ایران، پیدایش حزب توده در مقام تشکل سیاسی شاخص چپ در ایران، خود به تشکیل برخی از مهمترین احزاب و گروههای سیاسی نیم قرن اخیر در دو طیف دیگر تشکلهای سیاسی تاریخ ایران یعنی جریانهای دینی و مذهبی و گرایشهای ملی و ناسیونالیست یاری داد، چراکه بسیاری از احزاب و جمعیتهای سیاسی متعلق به این دو بستر فکری و ایدئولوژیک، به مثابه اعتراضی به تبلیغات و فعالیتهای حزب توده به وجود آمدند و گسترش یافتند. بر این اساس، مطالعه و بررسی بیش از نیمقرن حیات حزب توده ایران در مسیر شناخت تاریخ تحزب در ایران به طور خاص و تاریخ سیاسی معاصر ایران به طور عام ضرورتی انکارناپذیر است. در باب بیشتر احزاب و گروههای سیاسی اغلب آنچه نوشته شده یا از سوی خود آن احزاب و گروهها و به گونهای ستایشآمیز یا توجیهگر یا از سوی مخالفان آن احزاب و گروهها یا به طور کلی مخالفان تحزب و تشکل نگاشته شده است و طبعاً دور از حب و بعض نیست، حزب توده ایران نیز مستثنا از این قاعده نبوده است. در این میان انتشار اسنادی که از احزاب و گروههای سیاسی به جای مانده است، از جمله اسناد مربوط به حزب توده، شاید بیش از سایر نوشتهها به شناخت بیطرفانه و منصفانهتر این تشکلها یاری کند، اما اسناد طبعاً اجزای پراکنده و ماده خامی است که به تنهایی شناخت جامعی در اختیار استفادهکنندگان از آنها قرار نمیدهد. به این ترتیب، با وجود انبوه نوشتهها و اسنادی که در باب حزب توده انتشار یافته یا منافع بسیار بیشتری که در آنها به گونهای به حزب توده نیز پرداخته شده است، هنوز جای نوشتهای توصیفی، منصفانه و بیطرفانه در این خصوص خالی بود. در نگارش این اثر در عین ارائه شناخت بالنسبه جامعی از این حزب، سعی بر اختصار و ذکر مباحث اصلی بود و پرهیز از تفصیل و تطویل کلام. طبعاً برای مطالعه تفصیلی جزئیات امور و هر یک از مباحث فرعی و حاشیهای که به جهتی مورد توجه خواننده علاقهمند و پژوهشگر قرار گیرد میتوان به آثاری که به آنها ارجاع شده یا سایر منافع مراجعه کرد...».