اورهان ایناندی یک شهروند دو تابعیتی ترکیهای-قرقیزستانی است که روز دوشنبه ۳۱ میاز خانه خود در شهر بیشکک، پایتخت قرقیزستان، خارج شد و بعد از آن خبری از او نشد. مفقود شدن او و بیخبری از وضعیتش باعث اعتراضاتی در بیشکک شد و هزاران نفر از مردم این کشور که ترکیه را عامل مفقود شدن او میدانستند، تجمعات اعتراضی خود را در برابر سفارت ترکیه در قرقیزستان برپا کردند. وزارت کشور قرقیزستان در پاسخ به این اعتراضات بود که بیانیهای منتشر و اعلام کرد: «از زمان ربودن اورهان ایناندی، گروههای سیار عملیاتی برای بررسی اماکن عمومی، امکانات تفریحی، هتلها، بازارها و مراکز خرید ایجاد شدند.» وزارت کشور در این بیانیه از شناسایی دهها شاهد و بازجویی از آنها گفت و اینکه رهبری اداره امور داخلی بیشکک و وزارت کشور شخصاً مسئولیت پرونده ایناندی را به عهده گرفتهاند. با وجود این، خبری از وضعیت ایناندی به دست نیامد تا این که سازمان اطلاعات ترکیه، میت، روز شنبه پنجم ژوئن اعلام کرد که او را به ترکیه آورده است و رجب طیب اردوغان رئیسجمهور ترکیه نیز همان موقع تأیید کرد که ایناندی در نتیجه عملیات میت در یک کشور خارجی بازگردانده شده است. حالا وزارت خارجه قرقیزستان یادداشت اعتراضی خود را تسلیم سفیر آنکارا در بیشکک کرده و به نظر میرسد که سایه برادر بزرگتر بر آسیای مرکزی سنگینتر از گذشته احساس میشود.
نفوذ در آسیای مرکزی
ترکیه از نخستین کشورهایی بود که بعد از فروپاشی شوروی در اوایل دهه ۱۹۹۰، استقلال کشورهای آسیای مرکزی را به رسمیت شناخت و سعی کرد تا روابطش را با این کشورها به خصوص کشورهای ترکزبان توسعه دهد و در این میان، روابطش با کشورهای قزاقستان و قرقیزستان رشد قابل توجهی داشت. ترکیه ابتدا، بنای کار خود را در زمینههای فرهنگی و راهاندازی مراکز آموزشی گذاشت به نحوی که مدارس ترکیه در این کشورها به سرعت مورد توجه شهروندانشان قرار گرفت. تشکیلات مرتبط با فتحالله گولن نقش قابل توجهی در این زمینه داشت. این تشکیلات در آن موقع متحد سیاسی حزب حاکم عدالت و توسعه و رهبران آن از جمله اردوغان به شمار میآمد و از تجربه و امکانات خود برای گسترش مراکز آموزشی و فرهنگی در آسیای مرکزی بهرهبرداری میکرد و گفته میشود که ایناندی مسئول این شبکه در آسیای مرکزی بود و شبکه مدارس این تشکیلات را به نام مدارس ساپات اداره میکرد. تشکیل شورای همکاری کشورهای ترکزبان در سوم اکتبر ۲۰۰۹ گام بلند آنکارا برای بسط نفوذش در آسیای مرکزی بود. این شورا متشکل از کشورهای ترکیه، آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان است و هرچند که ترکمنستان حاضر به عضویت در این شورا نشده، اما آنکارا همواره به دنبال ترغیب این کشور برای عضویت در شورای همکاری کشورهای ترکزبان داشته چنان که اردوغان در دسامبر ۲۰۲۰ و به مناسبت سالگرد اعلام بیطرفی ترکمنستان در سیاست خارجی، ابراز امیدواری کرد که «ترکمنستان به عنوان یکی از کشورهای ترک آسیای مرکزی، در کوتاهترین زمان به شورای کشورهای ترکزبان بپیوندد. در واقع، ترکیه با تشکیل این شورا روابط خود را با کشورهای این حوزه توسعه داد و برای مثال، این کشور سرمایهگذاری در قزاقستان را میزان ۲۰ میلیارد دلار افزایش داد. شرکتهای ترکیهای طرحهای متنوع ساخت و ساز، صنعت نساجی و مخابرات و دیگر عرصههای صنعتی را در این منطقه به اجرا درآوردهاند تا جایی که آسیای مرکزی عرصه جذابی برای سرمایهگذاران ترکیه شده است. لازم است اشارهای به همکاری نظامی شود، حوزهای که ترکیه با کشورهای این منطقه همکاری فعالی داشته است. «آسل سان» به عنوان بزرگترین شرکت دفاعی ترکیه در ۲۰۱۲ قرارداد همکاری با قزاقستان به مبلغ ۴۴ میلیون دلار منعقد کرد تا اینکه از ۲۰۱۳ به بعد تسلیحات مشترک را تولید کنند. کمک نظامی ۱۳ میلیون دلاری ترکیه به قرقیزستان نیز یکی دیگر از موارد همکاری نظامی ترکیه با منطقه آسیای مرکزی است.
نگاه چین و روسیه
نفوذ ترکیه در کشورهای آسیای مرکزی به خصوص مورد توجه دو کشور روسیه و چین بوده، زیرا روسیه همواره این منطقه را به عنوان حیاط خلوت خود در نظر میگرفت و چین برای احیای جاده ابریشم خود سرمایهگذاری قابل توجهی در کشورهای این منطقه کرده است. بنابراین، ورود ترکیه به این منطقه و راهاندازی شورای همکاری کشورهای ترکزبان بیتردید حساسیتهای خاصی را برای این دو کشور ایجاد کرد، اما هر کدام از این دو کشور نگاه متفاوتی به این موضوع داشتند. روسیه ورود ترکیه را از منظر رقابت نرم خود با چین مورد ارزیابی قرار میداد و تا اندازهای آن را مانعی در برابر توسعه نفوذ چین در این منطقه میدانست. باید به یاد داشت که پایه اصلی دکترین اردوغان در این منطقه بر احساسات ترکگرایی است و بر مبنای این بود که همواره سعی داشته در نقش حامی اقلیت اویغور در ایالت سینکیانگ چین ظاهر شود. ساخت بنای یادبود عیسی یوسف الپتکین، سیاستمدار ملیگرای ایغور، در استانبول توسط اردوغان در ۱۹۹۵ نخستین گام در این نقش بود و بعد سرکوب شورشهای ژوئیه ۲۰۰۹ در اورومچی، مرکز سینگکیانگ را به شدت محکوم کرد و اقدامات چین را نوعی «نسلکشی» خواند. با وجود این، اردوغان رفته رفته موضع خود را در قبال چین تغییر داد و سعی کرد حساسیت کمتری در قبال اقلیت اویغور از خود نشان دهد و به جای این، به فکر همکاری با پکن باشد. بنا بر این تغییر رویه بود که اردوغان در ۲۰۱۵ سفری به پکن داشت و در آنجا بر تمامیت ارضی چین تأکید کرد و سال بعد نیز ۹۸ اویغور را به دلیل داشتن گذرنامههای جعلی دستگیر کرد و حتی حزب عدالت و توسعه اردوغان اواخر ۲۰۱۸ مانع تصویب طرح حزب ملیگرای خوب،
İyi Parti، در پارلمان برای تحقیق در مورد نقض حقوق اقلیت اویغور توسط پکن شد.
سایه سنگین
همکاری آنکارا با پکن و تأثیر این همکاری در آسیای مرکزی تنها دغدغه مسکو نیست. به نظر میرسد جنگ اخیر در قرهباغ و پیروزیهای سریع آذربایجان در این جنگ با حمایت ترکیه و شکست ارمنستان به عنوان متحد سنتی روسیه دغدغه دیگر مسکو را نیز نشان داد. در واقع، این جنگ به کشورهای عضو شورای همکاری کشورهای ترکزبان نشان داد که همانند جمهوری آذربایجان، کشورهای دیگر این شورا هم میتوانند توجه خاصی به همکاری نظامی خود با ترکیه داشته باشند. روسیه تاکنون تأمینکننده اصلی تسلیحات این کشورها بود، اما توسعه همکاری نظامی آنها با آنکارا بدون تردید تهدیدی برای این امتیاز سنتی روسیه است. برخی تحلیلگران دیدار وزیر خارجه روسیه سرگئی لاوروف با رشید مردوف، همتای ترکمنستانی او، در اوایل آوریل ۲۰۲۱ را از این جهت مورد ارزیابی قرار دادند و این دیدار را برای مقابله با پیامدهای پیروزی آذربایجان در جنگ قرهباغ و بهرهبرداری ترکیه از آن برای گسترش نفوذ خود در ترکمنستان و دیگر کشورهای ترکزبان آسیای مرکزی دانستند. در واقع، جنگ اخیر قرهباغ و نقش ترکیه در آن به مثابه پلی بود که برای بسط نفوذ ترکیه در آن سوی دریای خزر و ربودن ایناندی نشان داد که ترکیه از جهت اطلاعاتی و امنیتی نیز در این حوزه نفوذ کرده تا جایی که برخی ربودن او را بدون هماهنگی سرویسهای امنیتی قرقیزستان غیرممکن میدانند و حتی گفته میشود که او در ابتدا توسط سرویسها امنیتی قرقیزستان دستگیر و بعد تحویل مأموران امنیتی ترکیه شدند. این همکاری با توجه به سطح بالای همکاری بین دو طرف قابل توجیه است چنان که قادر ملکاف، رئیس مرکز پژوهشی دین، حقوق و سیاست در قرقیزستان معتقد است که ترکیه نفوذ خود را در عرصههای سیاسی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی قرقیزستان پیگیری کرده و «به صورت دقیق و هدفمند همکاریهای خود را با دولتمردان بیشکک پیش برده و روابط میان دوکشور را به سطحی رسانده است که مقامهای بیشکک و آنکارا از آن به عنوان روابط ویژه یاد میکنند.» وزارت خارجه قرقیزستان سفیر ترکیه در بیشکک احمد دوغان را احضار و مراتب اعتراض خود نسبت به ربودن ایناندی را به او ابلاغ کرد و درخواست بازگرداندن ایناندی را کرد، اما روابط ویژه دو طرف این اجازه را به دوغان داد تا نه تنها اعتنایی به این درخواست نکند بلکه در پاسخ بگوید: ایناندی «فقط شهروند ترکیه است و منحصراً به عنوان شهروند ترکیه شناخته میشود.» به عبارت دیگر، سایه آنکارا بر آسیای مرکزی از جمله بیشکک آن قدر سنگین شده که خود را پاسخگوی این اقدام نمیداند و این وضعیت در آینده نه تنها سنگینتر خواهد شد بلکه بیشک در تعارض با نفوذ سنتی روسیه نیز خواهد بود.