در گفتوگوی «جوان» با سازنده مجموعه «اهل سفر» مطرح شد
«مستند سفر» یکی از محبوبترین گونههای فیلمهای مستند در حوزه گردشگری است. این گونه از مستند با نمایش زیباییهای طبیعی و تاریخی هر منطقه، خردهفرهنگها، زبان و غذاهای محلی و آداب و رسوم رایج در هر منطقه را معرفی میکند و به تنهایی نقش عمدهای در بالا رفتن رونق گردشگری دارد. در ایران مستند سفر، پدیدهای تلویزیونی است که چند سالی میشود نمونههای آن جزو پربینندهترین برنامههای تلویزیون شده است. یکی از جدیدترین آثار در این حوزه مجموعه «اهل سفر» به کارگردانی «یاسر طالبی» است. این مستندساز در گفتگو با «جوان» به مسئله مستند سفر پرداخته است.
شما از معدود مستندسازان ایرانی هستید که در حوزه «مستند سفر» کار میکنید، شاخصههای مستندهای سفر در چیست؟
مستند سفر یک فیلم مستند، برنامه تلویزیونی یا سریالی است که سفرها را با رویکرد گردشگری و شناخت جغرافیای تازه ثبت و به عنوان یک فیلم مردمنگارانه اکتشافی عمل میکند! فیلمهای مردمنگاری برای تماشاگران ساخته شده تا نیمه دیگر سبک زندگی، آیینها و سنتهایشان را بشناسند و در مجموع با نوع نگاه، افراد مورد مطالعه را ببینند. سفرنامهها از اواخر قرن نوزدهم برای مشاهده عموم مردم و مشاهده فرهنگها و کشورها مورد استفاده قرار گرفته است. سفرنامهها پیشتر در قالب کتابها به دست نسلهای بعدی رسیده است، اما امروزه در قالب فیلم و تصویر نوعی گردشگری مجازی یا مستند مسافرتی در نظر گرفته میشوند و اغلب به عنوان خاطرههایی هستند که فیلمها و عکسهای همراه را روایت میکنند. سفرنامهها به عنوان فیلمهای غیرداستانی تعریف میشوند که از مکانی به عنوان موضوع اصلی خود استفاده میکنند. فیلم «مسافرتی ایدهآل» مناظر جذابی را به همراه دارد که با کمک قصهگویی و شخصیتها مخاطب را به سمت وابستگی احساسی سوق میدهد.
چرا در ایران به غلط مستند سفر مترادف مستند محیط زیست شناخته میشود؟
اساساً سینمای مستند را در ایران با مستندهای حیاتوحش میشناسند. نوع نگرش مخاطبان ایرانی به سینمای مستند در قیاس با مخاطبان غربی ما را به جواب پرسش شما میرساند! مخاطبان غربی به شکل حرفهای به دنبال مستند دیدن و به نوعی پیگیر فیلمهای سینمای مستند هستند، به عنوان مثال در جشنواره مهم ایدفا (که مهمترین جشنواره سینمای مستند جهان است) هلندیها بلیت میخرند که داستانهای تازه را در قالب فیلم مستند ببینند و بشنوند، اما در ایران این شیوه نزد مخاطبان به دلایل ذائقه و سلیقهای که تلویزیون برای ما و در ما به وجود آورده، بسیار دور است، اما کمکم داریم به آن نوع نگاه که مستند مهم است و مستند دیدن بسیار به آگاهیبخشی مخاطب کمک میکند، نزدیک میشویم.
از اینکه با کارهای جواد قارایی (مستند ایرانگرد) مقایسه شوید، ناراحت نمیشوید؟
در جهان بیشمار شبکه تلویزیونی وجود دارد که رویکرد مستند راوی محور یا موضوع بحث ما مستند سفر را کار میکنند. این ایده مستند راوی محور از نوع سفر ایده من یا دیگری نیست! شاید در ایران کمتر دیده و کار شده یا راویان حرفهای حضور نداشتهاند. پیشتر از ما در سطح جهانی راویان معروفی، چون مایکل پیلین، ریک استیوز و آنتونی بوردن با مستندهای سفرشان معروفند.
مستند «اهل سفر» در ادامه کارهای قبلی شماست که میتواند یک مجموعه مستند سفر باشد، این مجموعه چطور شکل گرفت؟
ایده اولیه سال ۱۳۹۰ از طرف میترا روحیمنش ، تهیه کننده به من پیشنهاد شد. او تصمیم داشت مخاطبان را با فرهنگ و قومیت و موسیقی و زیباییهای و مردم خونگرم ایران آشنا سازد. من بهترین شیوه را در قالب مستند سفر یافتم و به ایشان پیشنهاد دادم و فصل اول مجموعه را از زادگاهم شمال پیر آغاز کردم. در ادامه برای تهیه این مجموعه گروه تولید به استانهای مختلف سفر کرد تا ایرانیان را با تاریخ، فرهنگ، مناطق مختلف و دیدنی، آشپزی و خوراکیها و دیگر جذابیتها و سنتهای اقوام ایرانی آشنا سازد. غالب رویکرد ما در این مجموعه از نوع مردمشناسانه بوده است، طبعاً نوع برداشتها و برخوردمان نسبت به مستندهای دیگر متفاوت است. بعد از اتمام هر بخش از سفر احساس میکنم دلبستگیام به ایران چندین برابر شده، زیرا عقیده دارم دیدن جغرافیای تازه خوب است، اما آنچه ایمان مرا به زندگی قویتر میکند، آشنایی با آدمهای جالب است.
مستند سفر وابستگی خاصی به حضور راوی دارد، راوی مجموعه کارهایتان را چطور انتخاب کردید؟
از میان مجریان، راویان و بازیگران، چه کسی از مهدی خلیلی بهتر؟ او دبیر هنربازنشسته است و اهل سفر و شیفته ایرانمان! و انسان زندگیاندیشی است. آشنایی و همراهی با او برایم موهبتی وصفناشدنی بوده است.
چند فصل از این مجموعه مستند را تولید کردهاید؟
این مجموعه تاکنون در پنج فصل کار شده و هر فصل با نامهای مستقلی چون: از سرزمین شمالی در استان مازندران، گلستانم آرزوست در گلستان، در قلب کومش در سمنان، رؤیای کارمانیا در کرمان و تاج زاگرس در آذربایجان غربی تهیه شده است که در هر بخش او زندگی روزمره مردم شهرها و روستاهای مختلف و فرهنگها و آداب و رسوم آنان را به تصویر کشیده است. در این مجموعه، سعی شده است فرهنگ و زیباییهای این کشور به تمام دنیا نشان داده شود.
ایران یکی از چند کشور ممتاز در جاذبههای گردشگری است، ولی تا امروز فقط چند جاذبه خاص در مستندها معرفی شدهاند، چقدر بر تنوعبخشی در مستندهای سفر تأکید دارید؟
مرحوم اینانلو ایران را جهانی در یک مرز نامیدند. توصیف درستی بوده است. فیلم مستند در خدمت گردشگری فرهنگی، گردشگرانی را شامل میشود که با هدف دیدن مکان و شهر که پیشتر در فیلمی دیدهاند، عازم سفر میشوند. در واقع تأثیر فیلم بر زندگی مخاطبان خود حتی تا آنجاست که مقصد گردشگری و سفر را تعیین میکند. پژوهشی در انگلستان نشان داده است از هر ۱۰ بریتانیایی هشت نفر ایده سفر تعطیلات خود را از فیلمها میگیرند و از هر پنج نفر یک نفر به لوکیشن نشان داده شده در فیلم مورد علاقهاش، سفر میکند. در سال ۱۹۹۳ نیز از هر شش بازدیدکننده از ایرلند، بیش از یک نفر بیان داشتهاند که فیلمی سینمایی، زمینهساز بازدید آنها از این کشور بوده است.
به عنوان فیلمساز در حوزه مستند سفر، چقدر به تأثیر مستند سفر در رشد صنعت توریسم اعتقاد دارید؟
کارشناسان حوزه گردشگری در این زمینه معتقدند معرفی جاذبههای گردشگری طبیعی، فرهنگ و آداب و رسوم از طریق ساخت مستند و فیلمهای تاریخی و فرهنگی روش بسیار مؤثر و کمهزینهای نسبت به سایر روشهای جذب گردشگر در سراسر دنیا محسوب میشود. ساخت فیلمهای تاریخی و تمدنی، مستندهای طبیعت و حیات وحش به شکلی حرفهای و حضور در بازارهای گردشگری بینالمللی کمک شایانی در جهت توسعه گردشگری ایران میکند. ترکیه کشوری است که از این ابزار به خوبی در ساخت سریالهایش استفاده کرده است. به نظرم هر چه درباره ایران و ایرانی، با هر رویکرد موضوعی فیلم مستند ساخته شود، کم است. مدیران بخشهای صنعتی و رسانهای باید تأثیر سینمای مستند را در زمینه آگاهیبخشی و اثرگذاری درک کنند. این خان اول است که پیش روی مستندسازان قرار دارد.