یکی از تبعات جنگ اسارت است و با اینکه کنوانسیون سوم ژنو درباره حمایت از اسرای جنگی است، اما حقوق اسرا یکی از مظلومترین بخشهای حقوق بینالملل است؛ اتفاقی که همین حالا فلسطینیهای مبارز زیادی را گرفتار کرده است. در جنگ دولت سوریه با تروریستها هم عدهای از مستشاران ایرانی اسیر شدند که با تلاشهای انجام شده از اسارت رهایی یافتند. موضوع حقوق اسرای جنگی در گفتوگوی «جوان» با حامد رسولخانی، حقوقدان بررسی شده است.
حقوق اسرا نخستین بار چگونه به رسمیت شناخته شد؟
در طول تاریخ، جنگها و مخاصمات بسیاری صورت پذیرفته که در نتیجه این جنگها و در دل این مخاصمات پیامدهایی به دست آمده که از جمله این پیامدها میتوان به حقوق و تکالیف اسرای جنگی اشاره کرد.
پس از پایان جنگ جهانی دوم به سال ۱۹۴۵ و بعد از چهار سال در سال ۱۹۴۹ در ژنو سوئیس کنوانسیونهای چهارگانه به همراه پروتکلهای الحاقی در جهت حمایت از حقوق افراد در زمان جنگ به تصویب اکثریت دولتها رسید.
کنوانسیون ژنو مفهوم اسیر جنگی را چگونه شرح و افراد را چگونه در دایره شمول اسرا قرار داده است؟
نخست اعضای نیروهای مسلح یکی از متخاصمین، چریکها و دستههای داوطلب که جزو نیروهای مذبور باشند.
دوم چریکها و اعضای سایر دستههای داوطلب نهضتهای مقاومت متعلق به یک دولت متخاصم که در داخل یا خارج خاک خود مشغول عملیات باشند.
سوم اعضای نیروهای مسلح که خود را وابسته به دولت یا مقامی معرفی میکنند که از طرف دولت دستگیر شونده به رسمیت شناخته شده باشند.
چهارم کسانی که همراه نیروهای مسلح هستند بدون اینکه مستقیماً جزو آن باشند از جمله خبرنگاران جنگی و کارکنان هواپیماها و...
پنجم کارکنان نیروهای مجریه بازرگانی از جمله بازرگانان و تجار
ششم اهالی اراضی اشغال نشده که موقع نزدیک شدن دشمن برای مقابله با آنان و بدون نظم نظامی دست به اسلحه ببرند.
درنهایت اشخاصی که به نیروهای مسلح کشور اشغال شده تعلق دارند یا عضو آن بودهاند در صورتی که کشور اشغال کننده به همین علت هم بازداشت آنها را لازم بداند.
در مجموع کنوانسیونهای ژنو اعلام کردهاند اسرای جنگی از حقوق بشر دوستانه برخوردار هستند و باید در هر مکان و زمانی از شکنجه، تنبیه بدنی، قتل، قطع عضو، تجاوز به عنف، گروگانگیری، تنبیه دسته جمعی، اعدام بدون محاکمه و از هرگونه رفتارهای ظالمانه و توهین آمیز به دور باشند.
کنوانسیونهای چهارگانه ژنو در خصوص نقش کمیته بینالمللی صلیب سرخ چه نظری دارند؟
تحت حمایت قرار گرفتن از سوی دولت بیطرف یا کمیته بینالمللی صلیب سرخ یا هر سازمان بشردوستانه دیگر، ماده پنج پروتکل اول کنوانسیون ژنو است. باید با مجروحان به اسارت گرفته شده همانند نیروهای خودی رفتار شود و در شرایط یکسان با مجروحان خودی تحت درمان باشند، مگر از نظر مراقبتهای پزشکی (مواد ۱۲ و ۱۴ کنوانسیون)، رفتار انسانی با اسرای جنگ زده و طبق قوانین اسرای جنگی، حفظ حرمت و آبروی اسرا و عدم توهین به آنان و احترام به شخصیت اسرا، رفتار متناسب با حیثیت و جنسیت اسیر زن و حفظ حرمت او در درجه اعلا.
اسرا به طور کلی تابع مقررات چه نهادی هستند؟
اسیران تابع قوانین و مقررات قوایی هستند که به اسارت آنها در آمدهاند، اما به طور کلی اگر از اسرا سؤال شود موظف به دادن اطلاعاتی، چون نام و نام خانوادگی، سن، درجه نظامی و کد نظامی هستند، اما برای دادن اطلاعات بیشتر نباید مورد اکراه یا شکنجه یا تنبیه بدنی قرار گیرند.
اسرا میتوانند لوازم شخصی خود را نگه دارند و دولت اسیرکننده میتواند تمامی تجهیزات نظامی به استثنای لباس و لوازم غذاخوری آنها را ضبط کند و پول و اشیای قیمتی در مقابل رسید گرفته میشود و پس از آزادی باید مسترد شود.
ممکن است به دلایل امنیتی آزادی اسیران مخدوش شود ولی نمیتوانند آنها را زندانی کنند مگر اینکه عملی خلاف قانون و مقررات انجام دهند و قبل از صدور هرحکمی باید امکان دفاع از خود را داشته باشند.
حقوق بینالملل در خصوص کار گرفتن از اسرا چه نظری داده است؟
باید به نیروهای اسیر شده در جنگ غذا و لباس رایگان به اندازه کافی بدهند و برای آنها محل سکونتی همچون محل سکونت نیروهای خودی تهیه و امکانات پزشکی تا حدی که سلامت آنها را تضمین کند در اختیار آنها گذارده شود.
اسرای جنگی به استثنای درجهداران را میتوان به کار گرفت و باید به آنها دستمزد نیز پرداخت شود و شرایط کار آنها باید با شرایط ملت نیروی بازداشت کننده یکسان باشد.
اسرا باید فعالیتهای نظامی خطرناک که سلامتی آنها را به خطر بیندازد یا آنها را تحقیر کند، انجام ندهند.
اسرا باید بتوانند اسیر شدن خود را به آشنایان و نزدیکان و شعبه مرکزی کمیته بینالمللی صلیب سرخ اطلاع دهند و از آن پس باید بتوانند بهطور منظم با آشنایان خود مکاتبه داشته باشند و اقلام کمکی دریافت و با روحانیون دین خود ملاقات کنند.
اسیرانی که مجروحیت یا بیماری شدید دارند از چه حقوقی برخوردارند؟
اسرا مجازند یک سخنگو یا نماینده داشته باشند و این فرد برگزیده میتواند با مقامات نیروی بازداشت کننده و سازمانهای بشردوستانه مذاکره کند.
اسرا حق شکایت دارند و درخواست خود را به نماینده نیروهای حمایت کننده مثل کمیته بینالمللی صلیب سرخ که از اردوگاه آنها بازدید میکنند ارجاع میدهند یا بهطور مستقیم یا بواسطه نمایندگان با آنان به گفتگو و مذاکره میپردازند.
اسرای به شدت بیمار میتوانند با گواهی پزشک به کشور خود اعزام شوند و پس از آن دیگر نمیتوانند در جنگ شرکت کنند.
متن کمیسیون فوقالذکر باید در تمام اردوگاهها نصب شود تا اسرا از حقوق و تکالیف خود مطلع گردند. در خاتمه جنگ باید آزاد و بیدرنگ به کشورشان بازگردند.
حقوق اسرای جنگی از دیدگاه اسلام چیست؟
همه افراد دستگیر شده که قدرت جنگیدن داشته و از نیروهای جبهه مخالف باشند، اسیر محسوب میشوند. بنابراین همه حقوق و توصیههای مطرح شده در فقه اسلامی در مورد آنها لازم الاجراست.
قانون اسلام درباره اسیران جنگی کاملاً منطقی و انسانی است. منع کشتن اسیر جنگی در اسلام بسیار مورد توجه قرار گرفته است.
در قانون و شریعت اسلام، کشتن اسیر بههیچ وجه جایز نیست و آیه ۴ سوره محمد (ص) هم تأکید دارد بعد از غلبه بر دشمن و اسیر گرفتن، کشتن اسیر جایز نیست، زیرا «منَّ و فداء» یعنی آزاد کنید یا فدیه بگیرید را ذکر کرده و، اما قتل را ذکر نکرده است. در واقع اگر کشتن اسیر جایز بود باید بیان میشد.
اسلام پیرامون اسرای جنگی، اخلاق و جنبههای انسانی را نادیده نگرفته است. اسیری که تا چند وقت پیش دشمن سرسخت مسلمانان بوده و روی آنان شمشیر میکشیده، اکنون بیچاره و بیپناه شده، ولی به هر حال انسان است و بعد از آن همه رنج و مصیبت که تحمیل کرده، هنوز قابل ترحم است. چنانکه در آیه ۸ سوره انسان اطعام و غذا دادن به اسیر نیز مورد تأکید واقع شده است.
تحمیل نکردن فشار بر اسیر و تهیه کردن وسیله نقلیه لازم برای انتقال وی پشت جبهه هم از دیگر حقوق اسیر جنگی در اسلام است، یعنی در صورتی که مَرکبی برای انتقال او در دسترس نبوده و اسیر نیز از راه رفتن عاجز است، باید او را آزاد کرد، زیرا حکم امام در مورد وی معلوم نیست و ممکن است حکم به آزادی وی داده شود.