مادر شدن از ناب‌ترین احساساتی است که برخی افراد برای تجربه آن با چالش‌هایی مواجهند. طبق آمار‌ها حدود یک پنجم از زوج‌ها در کشورمان با مشکل ناباروری مواجهند و نمی‌توانند به طور طبیعی بچه‌دار شوند. حالا بر اساس مصوبه جدید مجلس و طرح جوانی جمعیت، زوج‌های نابارور برای درمان ناباروری‌شان از سوی دولت مورد حمایت قرار گرفته‌اند. در این میان، اما برخی مراکز درمان ناباروری در کنار کارکرد اصلی‌شان که کمک به درمان زوجین نابارور است، وارد حوزه کار‌های تجاری و تبلیغاتی در حوزه فرزندآوری شده‌اند. کار‌هایی همچون دوقلوزایی یا تعیین جنسیت جنین که نشانه فاصله‌ای عمیق از ماجرای درمان‌های ناباروری است، اما در مراکز درمان ناباروری در کنار درمان زوجین نابارور چنین خدماتی هم به زوجین سالمی که به صورت طبیعی می‌توانند مادر و پدر شوند، اما مثلاً دلشان می‌خواهد دوقلو داشته باشند یا فرزندشان پسر یا دختر باشد ارائه می‌شود. بدیهی است همانقدر که کمک به درمان زوج‌های نابارور می‌تواند عملی ستودنی باشد، تجاری‌سازی و نگاه درآمدزایی به پیشرفت‌های علم و تکنولوژی خطرناک و چالش‌برانگیز است. بر این اساس نتایج یک مطالعه جدید پیش‌بینی می‌کند که تا سال ۲۰۳۰ حداقل ۴/۷ میلیون نوزاد دختر کمتر در جهان به دنیا می‌آیند و در نتیجه این روند، تا سال ۲۱۰۰ این رقم به ۲۲ میلیون می‌رسد. از سوی دیگر خدماتی همچون استفاده از تکنیک‌های درمان ناباروری برای دو یا چندقلوزایی یا انتخاب جنسیت جنین مستلزم مصرف دارو‌های هورمونی از سوی مادر و عوارض جانبی این داروهاست. درمان ناباروری و خدمات لوکس برخی مراکز درمان ناباروری ازجمله موضوعاتی است که برای پاسخ به آن‌ها با دکتر علی صادقی‌تبار، مدیر مرکز درمان ناباروری و سقط مکرر پژوهشگاه ابن‌سینا به گفتگو نشسته‌ایم.
آقای دکتر صادقی‌تبار! در حال حاضر آمار ناباروری در کشورمان چگونه است؟
۲۰ درصد زوجین نابارور هستند و قریب به ۴ میلیون زوج نابارور داریم.
یعنی از آمار جهانی بالاتر است؟
نه چندان حدود ۲-۳ درصد.
دلیل این تفاوت دو، سه درصدی چیست؟
عوامل زیان‌آور محیطی، آلاینده‌ها و سبک زندگی در این مسئله تأثیر‌گذار است، اما خُب قطعی نیست.
در حال حاضر هزینه درمان ناباروری به چه صورت است و بیمه‌ها چگونه از زوج‌های نابارور حمایت می‌کنند؟
درمان ناباروری به چهار تیپ درمان مختلف گفته می‌شود. آنچه در حال حاضر مورد حمایت دولت و بیمه‌ها قرار گرفته، درمان آی وی اف است. عمده درمان ناباروری آی وی اف یا میکرو اینجکشن است که سه بخش دارد: یکی هزینه‌های بررسی بیمار، خدمات کلینیکی و پاراکلینیکی که حدود ۲۰ درصد از هزینه‌های درمان مربوط به این قسمت است. بعد از این مرحله وقتی مادر کاندید آی وی اف شد باید دارو‌هایی را دریافت کند که اغلب هم دارو‌های گران‌قیمتی است و از سال ۹۲ تحت پوشش بیمه بوده است. مصرف یک دوره از این دارو‌ها رقم ثابتی نیست، اما از ۲-۳ میلیون تا ۶-۷ میلیون تومان هزینه دارد. حدود ۵۰ درصد از درمان آی‌وی‌اف مربوط به هزینه‌های اتاق عمل و جنین‌شناسی است که در حال حاضر حدود ۷ میلیون تومان از هزینه‌های این قسمت از درمان ناباروری را بیمه پوشش می‌دهد. هزینه این بخش از درمان ناباروری در بخش طرف قرارداد بیمه همین حدود و برای مراکز خصوصی حدود ۱۰ تا ۱۲ میلیون تومان است.
پس پوشش ۹۰ درصدی نیست؟
بر اساس مصوبات مجلس و اقداماتی که بیمه سلامت ایران انجام داده است، فارغ از درصد پوشش در حال حاضر ۷ میلیون تومان از هزینه پکیج اتاق عمل و جنین‌شناسی را بیمه تقبل و پرداخت می‌کند و اگر مرکز خصوصی باشد باید ما‌به‌التفاوت را خود بیمار پرداخت کند. مردم اگر به مرکزی مراجعه کردند که هزینه درمانشان ۱۷ میلیون شد انتظار نداشته باشند ۹۰ درصد هزینه‌هایش را دولت بدهد بلکه این ۹۰ درصد هزینه جنین‌شناسی و اتاق عمل برای مراکز غیردولتی طرف قرارداد بیمه‌هاست. البته در حال حاضر حتی اگر بیمار در مرکزی خصوصی تحت درمان قرار گیرد می‌تواند با ارائه مدارک به بیمه این کمک ۷ میلیون تومانی را دریافت کند.
آقای دکتر! در برخی سایت‌ها با تبلیغاتی برای دوقلوزایی از سوی برخی مراکز درمان ناباروری مواجهیم. آیا این تبلیغات مجاز است و آیا به واسطه دارو‌ها و درمانی که در این رابطه وجود دارد این مسئله برای مادر با خطراتی همراه نیست؟
در امور پزشکی به طور کلی اگر با اهداف تجاری و اقتصادی اطلاع‌رسانی شود، مذموم است و ما حتی عمل قلب باز را هم تجاری نمی‌کنیم و می‌گوییم برای هر کس نیاز است باید این عمل انجام شود. ما حدود چهل و اندی مرکز درمان ناباروری در تهران داریم که ممکن است برخی از این مراکز در فضای مجازی فعالیت‌هایی داشته باشند که بوی تبلیغ از آن‌ها به مشام برسد. اما به طور کلی در حوزه علوم پزشکی اگر اطلاع‌رسانی با مضمون آگاه شدن مراجعه بیماران برای گرفتن خدمات بهتر یا آشنایی از انواع خدمات یک حوزه برای انتخاب بهتر که قطعاً جنبه تبلیغاتی‌اش قابل تشخیص است، هیچ اشکالی ندارد. اما اگر با هدف تبلیغات یا القای یک نیاز برای اینکه مردم بیایند و آن خدمت را مازاد بر نیازشان بگیرند، مضموم است و به هیچ عنوان توصیه نمی‌شود. به هر حال در حوزه پزشکی تبلیغات به هیچ عنوان مجاز نیست بلکه برای اطلاع مخاطبان به صورت علمی و نه تجاری باید صورت گیرد. تبلیغ برای چند قلوزایی هم به نظر می‌رسد که در حوزه تبلیغات غیرمجاز قرار بگیرد و اتفاقاً چند قلوزایی حتی می‌تواند خطرناک باشد.
اجازه بدهید سؤالم را اینگونه مطرح کنم، آیا امکان این وجود دارد که مادری انتخاب کند فرزندش یک یا دو قلو باشد؟
مادر می‌تواند درخواست کند، اما نمی‌تواند تعیین کند؛ چراکه شرایط بالینی مادر به عبارتی وضعیت جسمی، اندازه رحم و قطر لگن بسیار مهم است و باید دید آیا مادر می‌تواند بچه‌ها را تحمل کند و سالم به دنیا بیاورد یا خیر؟ این کار تنها در پروسه آی‌وی‌اف می‌تواند اتفاق بیفتد و هیچ‌گاه توصیه نمی‌شود مادری که به شکل طبیعی می‌تواند باردار شود در پروسه آی وی اف قرار بگیرد و با آی‌وی‌اف چند قلو شود. این کار با آی وی اف قابل انجام است که ما می‌توانیم یک، دو یا سه جنین را منتقل کنیم. در حال حاضر سیاست بسیاری از مراکز درمان ناباروری در دنیا به سمت بارداری یک قلو پیش می‌رود و ما توصیه نمی‌کنیم دوقلو یا بیش از دو قلو را ترویج کنیم؛ چراکه این کار می‌تواند برای مادر با عوارضی همراه باشد.
بنابراین شما درمان آی وی اف را فقط برای زوج‌های نابارور توصیه می‌کنید؟
برای افرادی که به صورت طبیعی می‌توانند باردار شوند، راهکار‌های دارویی برای کمک به دوقلوزایی وجود دارد. اما توصیه می‌شود فردی که به صورت طبیعی باردار می‌شود برای دوقلوزایی وارد پروسه درمان آی وی اف نشود. فردی که به صورت طبیعی باردار می‌شود باید از مسیر طبیعی پیش برود نه درمان آی وی اف.
درباره تعیین جنسیت چطور؟
حتماً برای تعیین جنسیت باید از تکنیک‌های درمان ناباروری استفاده شود. بعد از انجام یک مرحله درمان ناباروری فعالیت تشخیص آزمایشگاهی ژنتیک انجام شود تا بتوان تعیین کرد که کدام جنین‌ها دختر و کدام پسر هستند تا طبق خواسته زوج برایشان اقدام شود.
آیا قانون خاصی برای پذیرش داوطلبان تعیین جنسیت جنین وجود دارد؟
نه، قانونی وجود ندارد، اما در مرکز ما توصیه می‌کنیم که برای بارداری اول این کار انجام نشود و از بارداری دوم برای تقاضا با جنس مخالف کار انجام می‌شود.
آیا به واسطه هورمون‌ها و دارو‌هایی که مادر باید برای چنین درمانی دریافت کند احتمال بروز خطر برایش وجود ندارد؟
در درمان ناباروری معمول هم دارو‌ها عوارضی دارند. همه دارو‌ها عوارض دارند، اما عوارض این دارو‌ها در حد مجاز است و به گونه‌ای نیست که کاری غیرمجاز و غیراخلاقی باشد.
نظر خود شما در این باره چیست؟ آیا خودتان چنین کاری را می‌کنید یا به اطرافیان خودتان توصیه می‌کنید که برای تعیین جنسیت فرزندشان اقدام کنند؟
من توصیه می‌کنم کسی دنبال جنسیت خاص نباشد. متأسفانه در کشور ما اغلب خانواده‌ها به دنبال جنس مذکر هستند و پسر می‌خواهند. من معتقدم هر جنسی خداوند به پدر و مادر عطا می‌کند لطف و نعمت و هدیه خداست.
ظاهراً حتی برای آی‌وی‌اف هم محدودیت‌هایی برای تکرار درمان وجود دارد و این مسئله در پوشش بیمه‌ای هم لحاظ شده، درست است؟
تا سن ۴۲ سال خانم‌ها می‌توانند تا سه بار در سال تحت درمان آی‌وی‌اف قرار بگیرند. ممکن است فردی با یک بار درمان موفق نشود. در درمان آی‌وی‌اف شانس درمان ۳۵ تا ۴۰ درصد است.
این محدودیت سه بار در سال به خاطر عوارض دارو‌های آی‌وی‌اف است؟
بله، این میزان حجم دارو‌های هورمونی را به مادر تزریق کردن می‌تواند عارضه‌زا باشد، اما در فرآیند درمان ناباروری جنین‌های اضافی را که به دست می‌آوریم دور نمی‌ریزیم. ممکن است مادری در طول یک دوره درمان ۱۰ جنین خوب داشته باشد که این جنین‌ها فریز می‌شوند و یکی از آن‌ها به رحم منتقل می‌شود. بر این اساس اگر موفقیت حاصل نشد دیگر لازم نیست مادر این پروسه دارویی را بگیرد و عوارضش را تحمل کند تا زمانی که جنین‌های فریز شده دارد از آن جنین‌ها برایش استفاده می‌شود و یک پروسه درمانی بسیار بسیار ملایم‌تری فقط جهت آمادگی رحم اعمال می‌شود.
اگر این درمان موفق باشد و مادر دیگر نیازی به جنین‌های فریز شده خود نداشته باشد، امکان اهدای آن‌ها به دیگر زوج‌های نابارور وجود دارد؟
بله مادر می‌تواند بعد از بچه‌دار شدن اگر تمایل دارد جنین‌های فریز شده را به مرکز واگذار کند تا برای زوجینی که به صورت طبیعی از داشتن فرزند محروم هستند و به هیچ عنوان نمی‌توانند بچه‌دار شوند طبق قانون و ضوابطی که وزارت بهداشت تعیین کرده با رعایت محرمانگی و حفظ حقوق اهداکنندگان و اهدا‌گیرندگان با اجازه خود والدین اهدای جنین صورت گیرد.
یکی از چالش‌هایی که زوج‌های نابارور با آن مواجهند، سرگردانی آن‌ها برای درمان ناباروری است که هم هزینه‌های زیادی را به آن‌ها تحمیل می‌کند و هم خیلی وقت‌ها نتیجه‌ای از درمان نمی‌گیرند. زوجین نابارور برای درمان ناباروری باید چه ملاحظاتی را مد نظر قرار دهند؟
من به زوجین نابارور توصیه می‌کنم حتماً درمان‌هایشان را در مراکز درمان ناباروری انجام دهند و از روش‌های سرپایی بپرهیزند و فرصت باروری خود را از دست ندهند. از سوی دیگر، چون سن باروری به خصوص در خانم‌ها محدودیت دارد و تعدادی از بانوان هر چند در سن مناسب باروری هستند دچار اختلالاتی می‌شوند که نمی‌توانند تخمک مناسب تولید کنند. زوجینی که تصمیم به داشتن بچه دارند هر چه زودتر نسبت به بچه‌دار شدن اقدام کنند و اگر مشکل ناباروری دارند حتماً با توجه به حمایت‌هایی که در حال حاضر دولت در دستور کار قرار داده به فوریت و به صورت پیوسته عمل کنند. تعویق و تعلل فرصت‌های باروری را از آن‌ها می‌گیرد و توان باروری در انسان با بالا رفتن سن به شدت کاهش می‌یابد.
توجیه شما برای توصیه به درمان در مراکز ناباروری چیست؟ آیا زوجین در این مراکز سرگردان نمی‌شوند؟
درمان ناباروری یک کار گروهی است و متخصص زنان برای بررسی خانم، متخصص اورولوژی برای آقا و متخصصانی همچون جنین‌شناسی در کنار تخصص‌های دیگری، چون داخلی، غدد، پنتیک و ... در کنار هم ورود پیدا کنند و کار درمان را انجام می‌دهند. بنابراین مواقعی که کار به صورت سرپایی انجام می‌شود به خصوص در مواردی که اختلاف نظر در درمان بیمار وجود دارد، تکلیف روشن نمی‌شود و هر کس یک پیشنهادی دارد، اما در مراکز درمان ناباروری کار به صورت تیمی انجام می‌شود و با تشکیل کمیسیون پزشکی درباره پرونده بیمار که محل اختلاف‌نظر است به جمع‌بندی درستی می‌رسند. ما با مواردی مواجهیم که به طور مثال خانم چندین سال است تحت نظر متخصص زنان پیگیر درمان ناباروری است در حالی که اصلاً مشکل از آقاست. در حالی که از نگاه آماری علت ناباروری نیمی در آقایان و نیمی در خانم‌هاست و طبیعی است که باید کار به صورت موازی پیش برود و تشخیص مشکل در آقایان هم کار ساده‌ای نیست و باید با تست‌های تخصصی اورولوژی کار انجام شود. به همین دلیل کار درمان ناباروری کاری تیمی است و سرگردانی در مطب‌های شخصی می‌تواند فرصت باروری زوجین را از بین ببرد.
