وقتی بدون چای و قهوه گیج و منگ می‌شویم!

حدود ۹۰ درصد انسان‌ها مرتب کافئین استفاده می‏‌کنند، اما کمتر کسی اصلاً کافئین را مخدر به حساب می‌‏آورد، چه رسد به اینکه مصرف روزانه آن را اعتیاد بداند. کافئین موجب افزایش تحرک، کارآمدی و سرعت می‏‌شود، ولی به اندازه‏ای وابسته‏‌اش شده‌‏ایم که هشیاریمان در گرو آن است. این مطلب را مایکل پولان نویسنده چندین کتاب در حوزه تأثیرات تغذیه و انواع موادغذایی نوشته است. خلاصه‌ای مفید از مقاله مشروح او را در ادامه می‌خوانید.

بعد از عمری قهوه‌خوردن اول صبح و چای سبز وسط روز و گاهی کاپوچینویی بعد از ناهار، کافئین را به روش بوقلمون سرد کنار گذاشتم.
مصرف کافئین، کمابیش در بیشتر ما به شرط هشیاری بدل شده است. حدود ۹۰درصد مردم مرتب کافئین استفاده می‏‌کنند و به همین خاطر، پرمصرف‏ترین داروی روان‌انگیز در جهان و تنها مخدری است که (معمولاً در قالب نوشیدنی‏‌های گازدار) به فرزندانمان می‌‏دهیم، اما کمتر کسی اصلاً کافئین را مخدر به حساب می‏‌آورد چه رسد به اینکه مصرف روزانه آن را اعتیاد بداند. مصرف کافئین آنقدر رواج پیدا کرده که کسی توجه نمی‏‌کند هشیاری با مصرف کافئین نه حالت طبیعی انسان بلکه در واقع وضعیتی تغییر یافته است و از قضا، چون تقریباً همه به این وضعیت مبتلا هستیم از چشم‌مان پنهان می‏‌ماند.
دانشمندان عوارضی مانند سردرد، خستگی، خواب‏آلودگی، اخلال در تمرکز، کاهش انگیزه، تحریک‏‌پذیری، پریشانی شدید، ملال و از دست‌دادن اعتماد به نفس را عوارض طبیعی ترک کافئین دانسته‌‏اند.
طبق آنچه پژوهشگران در مصاحبه‌های‌مان گفته بودند، فرآند ترک، درحقیقت هنگام خواب شب و «افت» اثرات روزانه کافئین آغاز شده بود. قدرت - یا لذت! - چای یا قهوه اول صبح نه به‌خاطر خاصیت نشاط‌‏آمیز و برانگیزنده آن، بلکه بیشتر به دلیل از بین بردن علائم ترک کافئین است که هنگام شب کم‏کم بروز می‏‌کنند. بخشی از موذی‏گری کافئین هم به همین موضوع برمی‏‌گردد. مکانیسم عمل یا «فارماکودینامیک» کافئین چنان با ریتم بدن انسان هماهنگ است که قهوه اول صبح امروز درست سر ضرب و به ‏‌موقع می‏رسد تا کار قهوه دیروز را ادامه دهد و پریشانی ذهنی در شرف وقوع را در نطفه خفه کند. به‌این‌ترتیب، کافئین هر روز خود را بهترین راه‏حل مشکلی معرفی می‌کند که خودش به وجود آورده است.
این ‏‌بار در کافی‏‌شاپ، به‌جای «نصف با کافئین، نصف بی‌کافئین» همیشگی، دمنوش نعنا سفارش دادم. بعد از چند هفته، نارسایی‏‌های ذهنی ترک کافئین بهبود یافت و بار دیگر ‏توانستم پیوسته فکر کنم - افکارم را بیش از دو دقیقه در ذهن نگه دارم- و خیالات فرعی را از خود برانم، اما هنوز، به‌خصوص وقتی در جمع قهوه‏‌خور‌ها و چای‏‌خور‌ها بودم، یعنی تقریباً همیشه و همه جا، احساس می‌‏کردم از نظر ذهنی کمی عقبم.
آنچه از دست داده بودم نظم و ترتیبی بود که قبلاً کافئین و مناسک آن به روزهایم، به‌خصوص هنگام صبح می‏داد. دمنوش - که اصلاً روان‌‏انگیز نیست یا اگر هم باشد، خیلی کم است- نمی‏‌تواند مثل قهوه و چای روز آدم را همزمان که جریان ذهنی کافئین فرومی‏‌نشیند و بالا می‌‏آید در قالب ضرب‏آهنگ‏‌های منظم اوج و حضیض انرژی سازمان‌دهی کند. نیازی به گفتن نیست که مد صبح چه نعمت بزرگی است، ولی جزر عصر هم به نوبه خود آرامش‏‌بخش است که یک لیوان چای می‌‏تواند آرام‌‏آرام جهت عکس به آن بدهد.
ظاهراً توافق عمومی بر این است که کافئین عملکرد ذهنی (و بدنی) را تا اندازه‌‏ای بهتر می‏‌کند. حال اینکه آیا کافئین خلاقیت را هم بیشتر می‌‏کند یا نه مسئله دیگری است و دلایلی وجود دارد که نشان می‏‌دهد اینگونه نیست. کافئین موجب افزایش دقت و تمرکز می‏شود که بی‏تردید تفکر خطی و انتزاعی را بهبود می‏بخشد، اما خلاقیت اصلاً ارتباطی با این شیوه تفکر ندارد. حتی چه ‏بسا خلاقیت زمانی شکل بگیرد که شکل خاصی از تمرکز وجود نداشته باشد و ذهن از قید‏و‏بند تفکر آزاد باشد.
حال باید بپرسیم قهوه و به‌طور کلی کافئین دقیقاً چگونه ما را فعال‌‏تر، کارآمدتر و سریع‌‏تر می‏‌کند؟ چطور ممکن است این مولکول کوچک انرژی بدن انسان را بدون همکاری کالری تأمین کند؟ آیا کافئین مصداق ضرب‏المثل نان مفت و مجانی است یا باید بهای سنگین نیروی ذهنی و جسمی‏‌ای که به ما می‏‌دهد - اعم از هشیاری، تمرکز و بنیه بدنی- را بپردازیم؟
از قرار معلوم، کافئین تنها در ظاهر به ما انرژی می‏‌دهد و با ایجاد توقف در عملکرد آدنوزین تأثیر خود را می‌‏گذارد. آدنوزین مولکولی است که در طول روز، به تدریج در مغز انسان جمع می‏‌شود و بدن را برای استراحت آماده می‏‌کند. مولکول‌‏های کافئین مانع از انجام این فرآیند می‌‏شوند و به این‌ترتیب آدنوزین را از انجام کار خود باز می‏‌دارند، در نتیجه باعث می‌‏شود احساس هشیاری کنیم، اما سطح آدنوزین آرام‌‏آرام بالا می‏‌رود تا اینکه بالاخره وقتی کافئین سوخت، به گیرنده‌های بدن هجوم می‌‏آورد و احساس خستگی بازمی‏‌گردد. پس، در واقع نیرویی که کافئین به ما می‏‌دهد، قرضی است و قرض را هم دست‏‌آخر باید پرداخت.
از همان زمان که نوشیدن قهوه و چای باب شد مراجع پزشکی دائماً در مورد مخاطرات کافئین هشدار داده‌‏اند، اما تا امروز کافئین توانسته خود را از جدی‏ترین اتهامات مبرا کند. اجماع علمی کنونی هم بسیار دلگرم‏‌کننده است؛ فی‏‌الواقع نتیجه تحقیقات می‌‏گوید قهوه و چای برای سلامتی ضرر ندارند که هیچ، از برخی جهات ممکن است مفید هم باشند، فقط نباید افراط کنیم.
* نقل و تلخیص از: وبسایت ترجمان/ نوشته: مایکل پولان/ ترجمه: عرفان قادری/ مرجع: گاردین