یک‌سوم میانگین جهانی، بارش و سه‌برابر میانگین جهانی، تبخیر آب داریم؛ یعنی یک خسارت ۹ برابری محض! مسئولان هر چند وقت یک‌بار هشدار می‌دهند و می‌گویند باید چنین و چنان شود، اما در عمل همان سیستم غلط مصرف آب که در بخش‌های مختلف وجود داشته، تکرار می‌شود؛ صنایع آب‌بر در جا‌هایی که نباید به فعالیت‌شان ادامه دهند، کشاورزی نامتناسب با اقلیم کشور، آن هم با روش آبیاری غلط قدیمی در حال انجام است و البته توجه درخوری نیز به آبخیزداری نمی‌شود. انگار کسی نمی‌خواهد باور کند که با مشکل آب مواجه شده‌ایم، گویا همه، خودشان را به آن راه زده‌اند! اما این یک هشداری جدی است، اگر همین طور ادامه دهیم، این منبع تجدیدناپذیر از دستمان خواهد رفت و دیگر راهی برای جبران نمی‌ماند.
یک روز خبر می‌رسد که آب سد‌ها به قدری کم شده که شاید در آینده کفاف تأمین آب مورد نیاز کشور را ندهد. روز دیگر خبر کم‌آبی چشمه‌ها و رودخانه‌ها منتشر می‌شود و این‌ها در حالی است که مسئولان فقط نسبت به این خبر‌ها ابراز نگرانی می‌کنند. واقعاً آن‌ها نمی‌دانند که نگرانی و هشدار به تنهایی کافی نیست و باید اقدامی انجام شود؟!
بحران تبخیر و هدررفت آب و حال بد سد‌ها
میزان متوسط بارش در ایران برابر با ۲۵۰ میلی متر در سال است که این رقم معادل یک سوم متوسط بارش جهانی است و از سوی دیگر نرخ متوسط تبخیر در کشور ما معادل ۲هزارو۱۰۰ میلی‌متر در سال است که این رقم خود معادل سه برابر نرخ متوسط جهانی است. در چنین شرایطی با مدیریت غلط منابع آبی و بی‌توجهی به میزان عرضه و تقاضا، مشکلات در حوزه آبی تشدید‌شده و زنگ خطر بحران بی‌آبی به صدا درآمده‌است.
به تازگی مدیر دفتر بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای تهران درباره بحران آب در کشور گفته، فروردین امسال به لحاظ آمار بارشی اصلاً ماه خوبی نبود و کاهش ۷۷ درصدی بارش را در همین فروردین نسبت به متوسط بلندمدت داریم و کاهش ۳۵۴ میلیون مترمکعبی را نسبت به ذخایر سد‌ها در سال‌های نرمال شاهد هستیم.
همچنین آمار دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور نشان می‌دهد، با سپری شدن ۲۱۶ روز از سال آبی، تا ۶ اردیبهشت سال آبی ۱۴۰۱- ۱۴۰۰ میزان کل حجم آب در مخازن سد‌های کشور حدود ۴۳/۲۶ میلیارد متر مکعب است که نسبت به مدت مشابه سال آبی گذشته ۱۱ درصد کاهش داشته‌است.
صنایع فولاد به جنوب کشور منتقل شود
یکی از مهم‌ترین دلایل کمبود آب در مناطق مرکزی و خشک کشور جانمایی نادرست صنایع فولاد است. متأسفانه بسیاری از صنایع آب‌بر کشور به جای احداث در نزدیکی دریا‌ها در مناطقی تأسیس شده که به لحاظ برداشت از آبخوان‌ها، مناطقی ممنوعه و بحرانی محسوب می‌شوند. در چنین شرایطی نه‌تن‌ها مسئولان و مدیران کشور، فکری برای جا‌به‌جایی آن‌ها به مناطق ساحلی نکرده‌اند، بلکه این صنایع را در مناطق خشک و کم‌آب نیز توسعه داده‌اند.
اسماعیل کهرم، کارشناس محیط‌زیست در این‌باره به خبرنگار «جوان» می‌گوید: «همانطور که در پزشکی گفته شده، پیشگیری بهتر از درمان است، در مورد استفاده از منابع آبی نیز پیشگیری از هدررفت آب بهتر از جبران خسارت ناشی از آن است. همان روز‌ها که می‌خواستند کارخانه‌های فولاد مبارکه و ذوب آهن اصفهان را تأسیس کنند، من و سایر کارشناسان محیط‌زیستی مخالفت کردیم و گفتیم جای این صنایع در آنجا نیست، اما گوش کسی بدهکار نبود و تأسیسات صنایعی را که مصرف آب آن به شدت زیاد است، به شهر کویری مانند اصفهان تحمیل کردند. حالا خسارات ناشی از این تصمیمات اشتباه را می‌بینیم.»
او با بیان اینکه هر کیلو فولاد، ۳۵ هزار لیتر آب مصرف می‌کند، اظهار می‌دارد: «تأسیس و گسترش صنایع فولادی در کنار کشت محصولات کشاورزی آب‌بر منجر به خشک شدن زنده رود شد. بعد از آن هم برای ادامه فعالیت کارخانه‌ها و تداوم کشاورزی سراغ سفره‌های زیرزمینی رفتند که در نتیجه آن، دشت‌های اصفهان فرونشست کرده و پل خواجو و سی‌وسه پل هم ترک برداشت. تا جایی که اعلام شده زمین در اصفهان به طور سالانه ۱۶ سانتی‌متر فرونشست می‌کند!»
کهرم با اشاره به اینکه زاینده‌رود ارزشش را دارد که صنایع فولادی مستقر در اصفهان را با هزینه‌ای بالا به کنار دریا منتقل کرد، اظهار می‌دارد: «مسئولان تصمیم اشتباه گرفتند و حالا خسارت این تصمیم اشتباه را بپردازند. باید تأسیسات فولاد را به جنوب کشور منتقل کنیم، اگر چه این کار بسیار هزینه‌بر و زمان‌بر است، اما باید طی دو سال تکه‌تکه بخش‌های مختلف ذوب‌آهن و فولاد مبارکه منتقل شود.»
ترکیه کشت هندوانه را متوقف کرده‌است ما نه!
متأسفانه کمتر کسی نسبت به استفاده بهینه از آب احساس مسئولیت می‌کند و کمتر مسئولی به دنبال حل کمبود منابع آبی در کشور است. وگرنه بار‌ها اعلام شده که کشت میوه‌ای مانند هندوانه، آب زیادی می‌خواهد و تولید این محصول به منابع آبی کشور صدمه وارد می‌کند. روز گذشته اسماعیل مرادیان، نایب رئیس اتحادیه فروشندگان میوه و سبزی با اشاره به اینکه تنش‌های آبی در کشور شدت گرفته‌است، گفت: «ترکیه با هدف حفظ منابع آبی خود میزان کشت هندوانه را کاهش داده است، چراکه برای تولید یک کیلو هندوانه حداقل باید ۳۰۰ لیتر آب مصرف کرد، از این‌رو میزان صادرات هندوانه از ایران به ترکیه شدت گرفته‌است.» آنطور که مشخص است سایر کشور‌های دنیا اهمیت حفظ منابع آبی خود را فهمیده‌است، اما ما نفهمیده‌ایم!
اهمیت آبخیزداری در حفظ منابع آبی کشور
امین محمودی، کارشناس کشاورزی درباره جلوگیری از هدررفت منابع آبی به «جوان آنلاین» می‌گوید: «یکی از روش‌های جلوگیری از تبخیر آب توجه به آبخیزداری است. این در حالی است که در سال‌های اخیر به اجرای عملیات آبخوان‌داری و آبخیزداری در سطح کشور توجهی نشده‌است.»
او ادامه می‌دهد: «کشور‌هایی مثل امریکا، کانادا، آلمان، کشور‌های اسکاندیناوی، حتی هند، پاکستان و افغانستان که نزدیک ایران هستند از سال‌ها قبل به اجرای عملیات آبخیزداری توجه زیادی کرده و از این راه منابع آبی کشورشان را نجات داده‌اند.»
محمودی درباره آبخیزداری اینگونه توضیح می‌دهد: «عملیات آبخیزداری به این معناست که ما بتوانیم در زمان بارندگی با روش‌های مختلف، آب را به زیر زمین هدایت کنیم تا در ماه‌های بی‌بارش و خشک سال از آن آب بهره‌برداری کنیم.»
به گفته این کارشناس کشاورزی آبخوان‌داری، فرآیندی نیست که فوراً نتیجه بدهد و منابع آبی کشور را نجات دهد و باید زودتر از این‌ها انجام می‌شد، اما در هر صورت توجه به آبخیزداری برای حل مشکلات آبی، امری ضروری و لازم است.
محمودی با اشاره به اقداماتی که در عملیات آبخیزداری مهم است، می‌گوید: «یکی از مهم‌ترین روش‌های اجرای عملیات آبخوان‌داری برای جذب آب ناشی از بارندگی به داخل زمین، کاشت پوشش گیاهی، سازه‌های آبی‌و نرده‌های پلکانی است. این در حالی است که در ۳۰ سال اخیر تنها روی سدسازی‌های گسترده تمرکز شده که تأثیر سوءشان بیش از تأثیر مثبت‌شان بوده‌است. متأسفانه با تصمیمات اشتباه مسئولان حوزه آبی، همچنان به توسعه سدسازی در کشور ادامه می‌دهیم. با این کار، بخشی از آب‌های ذخیره‌شده در پشت سد‌ها تبخیر می‌شود و توسط ابر به بیرون از کشور می‌رود.»
او به وزارتخانه‌هایی که باید در این مسئله پای کار بیایند نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: «باید با حمایت وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی، آبخیزداری را گسترش دهیم، در غیر این صورت مشکلات ناشی از کم‌آبی گریبان تمام کشور را خواهد گرفت و حتی ممکن است جنگ آبی میان شهر‌ها و استان‌ها به راه بیفتد.»
از مسئولانی که دائم‌الجلسه‌اند تا مسئولانی که تعارض منافع دارند!
حجت میان‌آبادی، پژوهشگر حوزه آب و عضو هیئت علمی گروه مهندسی آب دانشگاه تربیت مدرس هم با انتقاد از عملکرد مسئولان در حوزه منابع آبی کشور به خبرنگار «جوان» می‌گوید: «هیچ راهکاری بهتر از این نیست که طرز تفکر سیاستگذاران، سیاستمداران، دانشگاه و رسانه در خصوص مسائل آبی اصلاح شود. راهکار دوم هم این است که با این رویکردی که سیاستمداران در پیش گرفته‌اند، بهتر است که دولت هیچ کاری نکند، چراکه عملکرد مسئولان دولتی طی سال‌های اخیر در حوزه آب کشور نشان می‌دهد که به جای بهتر شدن وضعیت، مشکلات را تشدید کرده‌است.»
او ادامه می‌دهد: «وقتی یک نفر با بیماری صعب‌العلاج مواجه شود با دارو‌های اشتباهی بیماری را تشدید نمی‌کنند، بلکه با انجام آزمایشات متعدد و پرسیدن نظر پزشکان متخصص، دارو‌هایی مناسب آن بیماری را برای فرد تجویز خواهند کرد. متأسفانه در حوزه منابع آبی خلاف این مسئله انجام می‌شود، چرا سیستم منابع آبی کشور، سالانه از چند هزار میلیارد تومان پول‌های ضرب‌الاجلی برای حل مشکلات آبی کشور استفاده می‌کند، اما شاهد آن هستیم که مشکلات بیشتری ایجاد شده‌است.»
میان‌آبادی اظهار می‌دارد: «با رسیدن فصل گرما، صحبت‌ها درباره تنش آبی به میان می‌آید و هر کسی هم به دنبال راهکار فوری و مسکن موقتی می‌گردد، اما در فصل پاییز و زمستان که فرصت مناسب چاره‌اندیشی برای مشکلات آبی در روز‌های گرم است، همه‌چیز به فراموشی سپرده می‌شود و هیچ‌کس اقدام مؤثری انجام نمی‌دهد.»
این پژوهشگر حوزه آب در پاسخ به این سؤال که چرا مسئولان اقدام مؤثری در جهت حل اساسی مشکلات آبی انجام نداده‌اند، می‌گوید: «به عقیده من مسئولان سه گروهند، یک عده آنقدر جلسه می‌روند که فرصت فکر کردن به حل مشکل را ندارند. گروه دوم هم نمی‌خواهند بشنوند و فکر هم نمی‌کنند و البته گروه آخر که تعارض منافع دارند و به نفع‌شان نیست که بشنوند و این مهم‌ترین چالش برای حل مشکلات ایجاد‌شده در منابع آبی کشور است.»
