از زمان جنگ ویتنام تا جنگ تحمیلی هشت ساله عراق علیه ایران که حضور گسترده جنگنده‌های نسل سوم و استفاده از موشک‌ها و بمب‌های هدایت لیزری، رنگ و بوی مدرنتری به قدرت هوایی داد، عامل پدافند هوایی دشمن نیز به سبب پیشرفت‌های نسبی همواره سبب تلفات هواپیما‌ها بوده است. از اینرو کشور‌های پیشرو در صنعت دفاعی در آن دوران، به فکر گسترش تسلیحات هدایت شونده و دقیق بودند. بمب‌های هدایت لیزری با وجود دقت بسیار بالا، مشکل نیاز به نگهداشتن پرتو لیزر تا زمان اصابت بمب به هدف را داشتند. ساخت بمب‌های هدایت اپتیکی راهکاری برای این موضوع بود، اما افزودن هدایت جدید ماهواره‌ای به بمب‌های سقوط آزاد موجود که پرکاربردترین سلاح هواپیما‌ها در عملیات تهاجمی بودند، ایده جذاب‌تری بود که در دهه ۱۹۹۰ مطرح شد. در نتیجه بمب‌های هدایت شونده ماهواره‌ای مشهور به JDAM توسعه یافته و از ۱۹۹۷ عملیاتی شد. در این بمب یک کیت هدایت ماهواره‌ای به همراه مجموعه کنترل و عملگر‌ها و بالک آیرودینامیکی به انتهای آن افزوده می‌شود و دقت اصابت بمب به هدف را تا حد دقت GPS (سامانه مکانیابی جهانی) نظامی بالا می‌برد. این دقت می‌تواند تا بهتر از ۵/۱ متر نیز باشد.
مزیت مهمات هدایت شونده
استفاده از مهمات نقطه زن مزیت‌های روشنی دارد، از جمله امکان مصرف‌کردن تنها یک بمب یا موشک برای انهدام یک هدف که حتی شعار مشهور طرفداران این نوع تسلیحات هم بوده و در جنگ‌های مختلف در عمل نیز به اثبات رسیده است. به این ترتیب سایر بمب‌های حمل شونده توسط هواپیما، صرف اهداف بیشتری می‌شود. به عنوان مثال یک جنگنده اف- ۴ فانتوم که برای انهدام یک هدف مشخص اقدام به حمل شش بمب ۵۰۰ پوندی یا ۲۲۵ کیلوگرمی سقوط آزاد می‌نمود با استفاده از بمب‌های هدایت شونده، می‌تواند در همان چینش مهمات، به شش هدف مختلف حمله کند. به علاوه بمب‌های هدایت‌شونده به سبب برخورداری از سامانه خلبان خودکار و بالک‌های آیرودینامیکی، امکان انتخاب مسیر بهینه‌تر از سقوط آزاد و مقداری افزایش برد را نیز دارند.
به عنوان مثال بمب‌های JDAM امریکایی در صورت رهایی از ارتفاع بالا با همان دقت نقطه‌زنی به برد حدود ۲۷ کیلومتری دست می‌یابند، در حالی که یک بمب سقوط آزاد با رهایی از ارتفاع بالا، معمولاً با خطای جانبی قابل توجهی نسبت به موقعیت هدف به زمین اصابت می‌کند که همین مسئله سبب استفاده از تعداد زیادی بمب و به تبع آن تعداد زیادی جنگنده برای اجرای یک مأموریت یکسان با تسلیحات غیرهدایت شونده می‌گردد. از اینرو استفاده از مهمات هدایت شونده هر چند قیمت تمام شده هر بمب را بالاتر می‌برد، اما در تراز کلی مأموریت، به سبب استفاده از تعداد بمب کمتر و تعداد جنگنده کمتر، ارزش اقتصادی نیز دارد.
خروج از تهدید پدافند دشمن
با وجود تأمین دقت نقطه‌زنی، یک مورد دیگر نیز مورد علاقه فرماندهان عملیات‌های هوایی بود و آن هم خارج شدن هواپیما‌های مهاجم از برد پدافند هوایی دشمن. برای این نیازمندی نیز راهکاری ارائه شد و آن افزودن کیت افزایش برد به بمب‌های هدایت شونده بود. در واقع بمب‌های سقوط آزاد با کیت هدایت، نقطه زن و با کیت افزایش برد، دورایستا شدند. بمب JDAM- ER که دو حرف آخر از کلمات Extended Range به معنی «برد افزوده» برداشته شده، نمونه‌ای از این نوع تسلیحات است.
این برد دورایستایی برای بمب‌ها با وجود اینکه فاقد پیشران هستند، در نمونه‌های مختلف توسعه یافته در دنیا شامل امریکا، اروپا، چین و حتی ترکیه از ۵۰ تا بیش از ۱۰۰ کیلومتر بوده است. در دهه ۲۰۰۰ پروژه‌های مختلفی برای طراحی بمب‌های هدایت شونده و دورایستا تعریف شد. همچنین بمب‌هایی با طراحی کاملاً جدید مانند GBU- ۳۹ معروف به SDB- ۱ و GBU- ۵۳ یا SDB- ۲ نیز با لحاظ کردن مفاهیم جدیدی در موارد فوق، توسعه یافتند.
یاسین، اولین بمب دورایستای مدرن ایرانی
با رونمایی رسمی از بمب یاسین در ۱۵ مرداد ۱۳۹۸، این بمب به فهرست تسلیحات عملیاتی جنگنده بمب‌افکن‌های ارتش و سپاه افزوده شد. بمب‌های ۵۰۰ پوندی یا ۲۲۵ کیلوگرمی MK- ۸۲ که توسط جنگنده‌های اف- ۴ و اف- ۵ نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (نهاجا) به طور گسترده‌ای در جنگ تحمیلی استفاده شد. به عنوان بخش سرجنگی در بمب یاسین مورد استفاده قرار گرفته است.
بمب یاسین دارای بال‌های باز شونده از نوع پیکانی است؛ این بال‌ها پیش از رهایی بمب از هواپیما به صورت جمع شده رو به عقب قرار گرفته‌اند. بالک‌های کنترلی این بمب در انتهای کیت هدایت و ناوبری قرار گرفته و دارای ساختار به علاوه یا پلاس هستند. ساختار کلی بخش افزایش برد در بمب یاسین مشابه نمونه JDAM- ER است. برخی خبر‌ها از رسیدن برد یاسین به ۹۰ کیلومتر در نمونه‌های جدید آن خبر می‌دهد.
بمب یاسین تاکنون با هواپیما‌های جنگنده اف- ۴ فانتوم و اف- ۷ در نیروی هوایی ارتش و سوخو- ۲۲ در نیروی هوافضای سپاه به کارگیری شده است. نمونه‌های جدیدتر یاسین در سال ۱۴۰۰ در وزارت دفاع رونمایی شده است.
بمب بالابان
بمب بالابان برای پاسخ به همان نیاز پیش‌گفته یعنی مهماتی سبک‌تر برای انهدام اهدافی با مقاومت کمتر ساخته شده است. بالابان ۱۲۵ کیلوگرمی دارای بدنه‌ای به طول ۲ متر و قطر ۱۵۳ میلیمتر است. به دلیل همین وزن سبک‌تر، بالابان گزینه مناسبی برای حمل توسط پهپادهای مختلف است.
این بمب در زمینه افزایش برد از پیکربندی مشابه با بمب یاسین بهره می‌برد. شکل دماغه بالابان که به صورت مدور ساخته شده، متناسب با نیازمندی جست‌وجوگر‌های اپتیکی است. از این رو ممکن است در آینده نزدیک، نمونه‌های بعدی بالابان به جست‌وجوگر‌های اپتیکی نیز مجهز شوند. لازم به ذکر است که هر روش هدایتی شامل GPS، اپتیک، لیزر و رادار، مزایا و معایب خاص خود را دارد و این نیازمندی‌های عملیاتی است که نوع جست‌وجوگر بهتر برای آن عملیات را مشخص می‌سازد.
نکته مهم گفته شده در مورد بمب بالابان، استفاده از روش هدایت و ناوبری تلفیقی GPS و INS است. به طور کلی برای هدایت در میانه مسیر تا نزدیکی هدف از سامانه‌های ناوبری اینرسی استفاده می‌شود. در فاز نهایی هم GPS و هم سایر روش‌های هدایت گفته شده مانند اپتیکی می‌توانند دقت نقطه‌زنی را تأمین کنند.
ساختار بال بازشونده بمب بالابان مشابه یاسین بوده و این بال‌ها در حال نصب روی هواپیما یا پهپاد حامل، به سمت عقب جمع شده‌اند. بالک‌های کنترلی بالابان نیز در انتهای بدنه قرار داشته، ولی برخلاف یاسین از پیکربندی ضربدری یا کراس در آن‌ها استفاده شده است. نمونه جدیدتری از بمب هواپرتاب بالابان با نام دستواره-۶ در سال ۱۴۰۰ توسط وزارت دفاع رونمایی شد، اما اطلاعات خاصی از عملکرد آن منتشر نشده است.
بمب‌های قائم
برای اولین بار بمب قائم- ۱ در بهمن ۱۳۹۶ و در مراسم افتتاح خط تولید پهپاد مهاجر- ۶ با دو جست‌وجوگر اپتیکی مرئی (تلویزیونی) و حرارتی مشاهده شد. این بمب دارای چندین نمونه با وزن و برد‌های متنوع است. بیشترین برد بمب قائم- ۱ برابر ۶ هزار متر، جرم کل آن ۵/۱۹ کیلوگرم، جرم سرجنگی ترکشی شامل ۵۰۰ ترکش برابر ۷/۱ کیلوگرم، طول و قطر بمب برابر ۱۱۶ و ۲/۱۵ سانتیمتر و بیشترین سرعت پروزای آن ۳۱۰ متر بر ثانیه اعلام شده است. در مراسم رونمایی از نسل‌های جدید این بمب در مرداد ۱۳۹۸، قائم- ۵ و قائم- ۹ هم معرفی شدند. نمونه‌های سنگین‌تر این بمب با پرتاب از پهپاد‌ها در صورت رهایی از ارتفاع کافی به برد ۱۵ تا ۲۰ کیلومتر هم می‌رسند که پهپاد را نسبت به پدافند برد کوتاه دشمن مصون نگه می‌دارد.
به طور کلی بنا بر اعلام وزیر دفاع وقت، «بمب‌های پیشرفته نسل قائم مجهز به انواع سیکر‌های مرئی و حرارتی بوده و با دقت نقطه‌زنی بهتر از نیم متر قابل نصب روی انواع پرنده‌های بدون سرنشین، بالگرد و جنگنده‌ها میباشد که به منظور تخریب استحکامات، انهدام تجمع و انهدام اهداف متحرک از آن بهره‌برداری می‌شود.» علاوه بر دقت کم نظیر بمب قائم که امکان انهدام خودرو‌های تاکتیکی را هم فراهم می‌کند، تأکید بر قابلیت به کارگیری بمب قائم روی جنگنده‌ها، نکته بسیار مهم صحبت‌های وزیر دفاع بود.
با تجهیز هواپیما‌های جنگنده به بمب‌های کوچک همانند قائم، توانمندی که تنها در برخی کشور‌ها برای نیرو‌های هوایی در برخورداری از مهمات کوچک، ولی نقطه‌زن ایجاد شده در اختیار جنگنده‌های ارتش و سپاه قرار می‌گیرد. این بمب‌های کوچک و سبک، سلاح بسیار مناسبی برای انهدام اهداف کوچک و پرتعداد به شمار می‌روند.
طراحی و تولید سلاح‌های هواپرتاب هوشمند و نقطه‌زن، نوید حرکت رو به جلوی ارزنده‌ای در تطبیق توان هوایی کشور با نیازمندی‌های روز و استفاده هر چه بهتر از ناوگان هوایی موجود را می‌دهد. برخی از این تسلیحات مانند بمب‌های قائم به طور متعدد توسط پهپاد‌ها در رزمایش‌های سال‌های اخیر به کار گرفته شده و کارایی خود را به اثبات رسانده‌اند. امید است کار تطبیق این تسلیحات با تمامی پرنده‌های عملیاتی خصوصاً جنگنده بومی کوثر هر چه سریع‌تر به انجام رسیده و علاوه بر بمب‌های هوشمند جدید، نمونه‌های متناسب از موشک‌های بومی راهکنشی مانند بینا- ۲، شفق ۲ و اخگر نیز با جنگنده‌های موجود خصوصاً کوثر به کارگیری شوند.
