در شماره ۶۵۰۵ روزنامه جوان قسمت اول از معرفی کلی رادارهای ساخت ایران به چاپ رسید و مسیر رادارساز شدن ایران به طور خلاصه مطرح و چند نمونه از اولین رادارهای ساخت کشور معرفی شد. در این قسمت به معرفی خانواده رادارهای مطلعالفجر پرداخته شده است که دارای یک ویژگی خاص هستند و آن کارایی بالا در برابر پرندههای پنهانکار راداری یا رادارگریز است.
این رادارها در محدوده طول موج بلند یا فرکانس کم عمل میکنند که در برخورد با اجزایی از بدنه هواپیماها که دارای نسبت هندسی مشخصی در قیاس با طول موج رادار باشند، به علت پدیده تشدید یا رزونانس موفق به آشکارسازی پرنده دشمن، حتی با سطح مقطع راداری پایین میشوند. نکته بسیار جالب این است که این نوع رادارها در میانه جنگ سرد در قرن گذشته به علت خطای ناشی از طول موج بلند، از کانون توجه خارج شده بودند، اما در دهه ۱۹۹۰ و پس از مشخص شدن نقاط ضعف فناوریهای پنهانکاری راداری مورد استفاده در جنگنده و بمبافکنهای امریکایی مجدداً مورد توجه واقع شدند، به همین علت شکل ظاهری آنتن این نوع رادارها شبیه رادارهای قدیمی دوران جنگ سرد است، اما در درون خود دنیایی متفاوت با بهرهگیری از فناوریهای دیجیتالی و روشهای پردازش سریع و توانایی عملکرد شبکهای دارند.
مطلعالفجر- ۱ اولین گام بومی ایران در باند VHF
رادار مطلعالفجر-۱ از اولین نمونههای رادارهای داخلی با توانایی مناسب در کشف اهداف پنهانکار بود که در سال ۱۳۸۴ عملیاتی شد. این رادار در زمره رادارهای با برد متوسط به بالا قرار میگیرد و در باند فرکانسی VHF کار میکند. نحوه عملکرد سختافزاری آنتن رادار مطلعالفجر به این صورت است که آنتنهای آن که به فرم یاگی (شبیه آنتنهای گیرنده امواج تلویزیونی) هستند، در حال حرکت به صورت جمعشده روی سقف کانتینر حاوی تجهیزات پردازش و کنترل قرار دارند و پس از استقرار در ناحیه مورد نظر باز میشوند. این رادار و سامانههای پردازش و کنترل و تولید توان آن مجموعاً ۱۰ تن وزن دارند.
این مجموعه روی پایهای که به صورت تلسکوپی جمع شده است، قرار دارد که با باز شدن این پایه مرکز آنتنها در ارتفاع حدوداً هشتمتری سطح زمین قرار میگیرد. در مطلعالفجر-۱ از ۱۲ آنتن یاگیشکل که مشابه آنتنهای مرسوم گیرنده امواج تلویزیونی هستند، استفاده شده است.
برد این رادار که ۳۶۰ درجه را پوشش میدهد، حدود ۳۰۰ کیلومتر بوده و سقف ارتفاع قابل پوشش آن ۲۰ تا ۲۵ کیلومتر است که بیشتر از بالاترین سقف پرواز بسیاری از هواپیماهای نظامی معمول است و ارتفاع تاکتیکی اهداف را ارائه میدهد. مطلعالفجر-۱ قابلیت ردگیری همزمان تا ۱۰۰ هدف و نگهداری سابقه اهداف را دارد. این رادار از نوع دوبعدی است، یعنی اطلاعات سمت و برد هدف را ارائه میدهد.
رادار به همراه مکانیسمهای استقرار، سامانههای پردازش و کنترل، نمایشگرهای کاربران، ادوات مخابراتی و سامانه تولید برق همگی توسط یک تریلر حمل میشوند که توان تحرک بالایی به آن میدهد. این رادار از سامانههای ضدجنگ الکترونیک نیز بهرهمند است و پایداری خوبی در فضای نبردهای مدرن خواهد داشت.
قابلیت کد کردن پالسها بر اساس الگوهای بومی با احتمال کشف پایین، شبکه عیبیابی خودکار، قابلیت پرش فرکانسی هم به صورت تصادفی و هم تابع الگوریتم مورد نظر تا ۱۰۰ پله در کنار طراحی بخشی (ماژولار) از دیگر ویژگیهای قابل ذکر سامانه مطلعالفجر-۱ است. این رادار ضمن دارا بودن قابلیت عملکرد شبانهروزی امکان استفاده به صورت شبیهساز آموزشی را نیز دارد و کاربری و تعمیر و نگهداری آن آسان است.
جهش در برد و قابلیتها با مطلعالفجر-۲
رادار مطلعالفجر-۲ که نمونه اول آن در سال ۱۳۹۰ و نمونه بهبودیافته آن در سال ۱۳۹۴ معرفی شد، یک رادار سهبعدی با قابلیت تحرک مناسب، برد بلند ویژه مراقبت هوایی و هشدار زودهنگام در باند VHF است که میتواند به طور مستقل عمل کند یا به عنوان بخشی از یک سامانه پدافندی و البته جزئی از شبکه یکپارچه پدافند هوایی باشد. این رادار قابل استفاده در تمام شرایط آب و هوایی و یک رادار مدرن با پردازش کوهرنت بوده و تماماً از اجزای نیمههادی بهرهمند است که میتواند اهداف هوایی را در برد ۴۸۰ تا ۵۰۰ کیلومتر و ارتفاع ۳۲ هزارمتر و همچنین اهداف با سطح مقطع پایین را با تداوم کاری ۲۴ ساعته آشکارسازی و ردگیری کند. به واسطه ویژگیهای پردازشی مورد استفاده، مطلعالفجر-۲ توانایی تشخیص کوچکترین تفاوت سرعت اهداف را دارد. در واقع باید گفت تواناییهای این نسل نسبت به نسل اول، به صورت جهشی افزایش یافته است.
استفاده از تجهیزات الکترونیکی پیشرفته نظیر نیمههادیها باعث افزایش مدتزمان قابل کارکرد و کاهش احتمال بروز خرابی در این رادار شده و میزان زمان مورد نیاز برای تعویض و تعمیر قطعات آن را نیز کاهش داده است. در مطلعالفجر-۲ از ۳۲ آنتن در دو طبقه و در هر طبقه دو ردیف استفاده شده و در هر ردیف هشت آنتن به طور متقارن حول تیرک نگهدارنده قرار گرفتهاند. افزایش تعداد المانها سبب افزایش دقت و قابلیت تفکیک رادار نسبت به مطلعالفجر-۱ شده است، بنابراین ارتفاع نهایی آنتنها از سطح زمین باید به حدود ۱۲ تا ۱۴ متر رسیده باشد که در افزایش پوششدهی ارتفاع پایین و نزدیک سطح زمین مؤثر است. این رادار قابلیت پردازش همزمان اطلاعات ۲۰۰ هدف را دارد.
۳۲ آنتن موجود در مطلعالفجر-۲ تشکیل دو کانال مجزا را دادهاند که علاوه بر افزایش پایداری عملکردی رادار و قابلیت اطمینان بالا در زمینه شناسایی و ردگیری اهداف هوایی، با بهرهگیری از دو کانال مجزا در صورت از کار افتادن یا بروز هر گونه مشکلی برای یکی از آنها، دیگری به کار خود ادامه میدهد. طبق اعلام مسئولان مربوط مطلعالفجر-۲ که عملکردی سهبعدی دارد، از قابلیت اندازهگیری زاویه، جهت، سرعت و ارتفاع اهداف پروازی به روش مقایسه سیگنال بین دو کانال مستقل موجود در رادار نیز برخوردار است.
در مطلعالفجر-۲ نیز مانند نسل قبلی تمامی اجزای سامانه توسط یک تریلر قابل حمل بوده و تغذیه رادار میتواند توسط دو دیزل ژنراتور نصب شده در آن یا توسط برق شهر انجام شود.
در روش پردازش کوهرنت یا منسجم (Coherent) که در مطلعالفجر-۲ از آن استفاده شده تمامی سیگنالهای ارسالی با مشخصات یکسان از نظر فاز فرستاده میشوند و از اثرات تصادفی آنها پیشگیری میشود، در حالی که در روش غیرکوهرنت یا نامنسجم سیگنالهای ارسالی دارای اختلاف فاز هستند.
از نتایج بهکارگیری چنین روشی، توانایی تشخیص کوچکترین تفاوت سرعت اهداف است که ناشی از اختلاف سیگنالهای بازگشتی است که هنگام ارسال هیچ اختلافی (در واقع اختلاف فاز) باهم ندارند. همچنین تداخل کمتر و مزایای سیگنالی بهتری در این روش نسبت به روش نامنسجم وجود دارد.
ادامه روند رو به جلو با مطلعالفجر-۳
مطلعالفجر-۳ نیز به عنوان نمونه بهسازی شده از نسلهای قبلی ساخته و در آبان ۱۳۹۵ در صنایع الکترونیک وزارت دفاع در شیراز رونمایی شده است. برد رادار مطلعالفجر-۳ برابر ۵۰۰ کیلومتر و ارتفاع قابل پوشش آن ۳۰ هزار متر بوده و قابلیت تشخیص فاصله، زاویه و میزان تغییر فاصله اهداف را دارد. این رادار نیز در باند VHF عمل میکند. همانطور که پیشتر اشاره شد، این باند فرکانسی مناسب برای کشف اهداف با سطح مقطع راداری پایین است.
از تفاوتهای این رادار نسبت به نسل قبلی یعنی مطلعالفجر-۲، افزایش تعداد آنتنهای یاگی هر ردیف در رادار از هشت به ۱۰ عدد است در نتیجه مطلعالفجر-۳ در مجموع دارای ۴۰ آنتن است، اما بر خلاف نسل قبل، این آنتنها به جای دو کانال، در هشت کانال ساماندهی شدهاند. سامانه تشخیص دوست از دشمن همانند مطلعالفجر-۲ در این رادار نیز بین دو طبقه آنتنها نصب شده است. در نسل آخر رادارهای مطلعالفجر، از بیش از ۱۰ تکنیک مختلف در زمینه ضدجنگ الکترونیک بهره گرفته شده است. مطلعالفجر-۳ قابلیت ردگیری همزمان ۱۰۰ هدف را دارد.
این رادارها طی بیش از یک دهه گذشته به طور انبوه به تولید رسیده است و نقش مهمی در تکمیل پوشش راداری کشور خصوصاً در برابر تهدید اهداف با سطح مقطع راداری پایین از پهپادهای کوچک گرفته تا جنگندههای رادار گریز داشتهاند. کشف پهپاد کوچک هرمس اسرائیلی که با پرواز از یکی از کشورهای همسایه موفق به نفوذ به کشور شده بود، توسط نسل اول مطلعالفجرها در سال ۱۳۹۳ از جمله مثالهای ذکرشده در عملکرد این رادارهاست.