به هم خوردن اکوسیستم، دستکاری طبیعت، تغییر اقلیم، کمبود بارشها، سرمای زمستان، یخبندان و از بین رفتن دشمنان طبیعی آفت طی دهههای اخیر موجب شده تا آفت جوانه خوار بلوط در جنگلهای زاگرس طغیان کند و همین امر درختان بلوط این منطقه را در معرض نابودی قرار دهد. جنگلهای بلوط زاگرس به لحاظ حفاظت از منابع آب و خاک، تولید محصولات فرعی، ذخایر ژنتیکی، مصارف درمانی و ظرفیتهای اکوتوریستی دارای اهمیت منحصر به فردی هستند و حفاظت از آنها در برابر بیماریها و آفات به ویژه آفت جوانه خوار بلوط امری ضروری است. با این حال چند سالی است که درختان بلوط کردستان و کهگیلویه و بویراحمد و آذربایجان غربی به شدت تحت تأثیر این آفت قرار داشته و به گفته کارشناسان احتمال خشک شدن تمام درختان وجود دارد.
یکی از آفاتی که در سالهای اخیر، گونههای بلوط را به ویژه در جنگلهای غرب و شمال غرب کشور مورد حمله قرار داده، پروانه جوانه خوار بلوط است. آفت بسیار مخربی که استانهایی مثل آذربایجان غربی، کهگیلویه و بویراحمد، ایلام، لرستان، چهارمحال و بختیاری، فارس و حتی بخشهایی از جنگلهای شمال کشور را به چالش کشیده و در آذربایجان غربی از سال ۱۳۷۷ بخشهایی از جنگلهای پیرانشهر و سردشت را تحت تأثیر قرار داده است.
تا چند سال پیش باید میگفتیم با طغیان هر ساله این آفت، خسارات زیادی به شادابی درختان بلوط وارد میشود، اما حالا بقای این درختان مورد بحث است و اگر همین روند پیش برود، شاید در آیندهای نه چندان دور دیگر بلوطی باقی نماند که در مورد شادابی آن حرفی زده شود.
اسکان پروانهها در ۵۳ هزار هکتار از جنگلها
کهگیلویه و بویراحمد استانی زیبا در قلب سرزمین زاگرس است که بلوطهایش این روزها رنگی به رو ندارند و مرثیهای تلخ بر کالبدشان روایتگری میکند.
از اوایل امسال درباره هجوم آفت «پروانه جوانه خوار بلوط» به قلب اکوسیستم کهگیلویه و بویراحمد خبرهایی منتشر میشد و هر بار درخواستها برای رسیدگی عاجل به این موضوع بود.
حالا خزان بهاری بلوطهای این منطقه خبرهای تلخی را مخابره میکند. در این حوالی رخسار درختان با آفت پروانه جوانه خوار بلوط رنگ زرد به خود گرفته و این اهریمن کنترل نشده یکی پس از دیگری درختان را تسخیر میکند و راه نفس آنها را میبندد.
درختانی که نقش مهمی در اکوسیستم منطقه دارند دیگر توان مقاومت ندارند و به سرعت از پای در میآیند.
بر اساس آخرین آمارها، درختان بلوط بخشهایی از مناطق کهگیلویه و بویراحمد دچار گونه مهاجم پروانه برگ خوار سفید شده و در حال زوال هستند. طبق اعلام منابع طبیعی استان، بیش از ۵۳ هزار هکتار از جنگلهای مناطق مختلف شامل باشت، بهمئی و کهگیلویه به دلیل تغییر اقلیم به آفت پروانه برگ خوار مبتلا شده است.
از ۵۳ هزار هکتار جنگل آفت زده، در ۲۰ هزار هکتار آن هجوم آفت بسیار سهمگینتر است. کارشناسان معتقدند عدم مبارزه مستمر میتواند زاگرس و درختانش را با پایان تلخ بلوطها پیوند بزند و هر روز درختان بیشتری را به سمت خشک شدن و مرگ سوق دهد.
در همین رابطه مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری کهگیلویه و بویراحمد با تأیید اینکه کرم جوانه خوار بلوط تاکنون ۵۳ هزار هکتار از جنگلهای کهگیلویه و بویراحمد را فراگرفته است، میگوید: «شرایط ۲۳ هزار هکتار از جنگلهای بلوط وخیم است که اگر چارهای اندیشیده نشود، این حجم از جنگلهای استان نابود میشود.»
سعید جاوید بخت بدون اشاره به میزان خسارت وارد شده به این حجم از جنگلهای استان ادامه میدهد: «سرعت شیوع این آفت سریع است به گونهای که در کمتر از ۱۲ روز بخش وسیعی از جنگلهای شهرستانهای باشت و چرام را آلوده کرده و در حال پیشروی به سمت دیگر مناطق استان است.»
به گفته این مسئول، سمپاشی بهترین روش مقابله با این آفت است، اما با توجه به بافت جغرافیایی جنگلهای استان و کوهستانی بودن، برای اجرای این مهم باید پهپاد سمپاش به منطقه برود.
مهمانی که ۴۰ سال پیش آمد و نرفت
حدود چهار دهه پیش یعنی سال ۱۳۶۲ بود که گزارش شد آفتی در ایران مشاهده شده که میزبان آن فقط درخت بلوط است.
پروانه جوانه خوار بلوط، یکی از مهمترین آفات برگ خوار در جنگلهای زاگرس محسوب میشود. با تغذیه لاروها از جوانهها و برگهای بلوط، هر ساله درختان زیادی با از دست دادن برگهایشان به سمت زوال سوق داده میشوند.
لاروها با تنیدن تارهایی از سطح شاخ و برگها آشیانه میسازند و با بیرون آوردن سر از داخل تارها به خوردن برگها مشغول میشوند.
این حشره یک نسلی است. زمستان به صورت تخم در سطح شاخههای چندین ساله، زیر شاخههای فرعی و در زخمهای حاصل از افتادن برگها میماند و در بهار تخمها تبدیل به لارو شده و تغذیه از برگهای جوان آغاز میشود. اواسط بهار لاروها به رشد کامل میرسند و سپس به صورت پروانه ظاهر میشوند و در نهایت اوایل تابستان بعد از تخریب کامل درختان، دوباره تخمگذاری کرده و این چرخه ادامه دارد.
کاهش تولید چوب و مرگ جنگلها
این روزها جنگلهای زاگرس کردستان هم روزگار خوشی ندارند، با یک گشت و گذار در این جنگلها میتوان پژمردگی درختان را مشاهده کرد که علاوه بر خشکسالی، گرفتار بیماری و آفت جوانه خوار بلوط شدهاند.
به گفته یکی از کارشناسان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری کردستان، آفت برگ خوار و جوانه خوار بلوط که در چند سال اخیر، گونههای مختلف بلوط در جنگلهای زاگرس به ویژه در استان کردستان و شهرستان سروآباد را مورد حمله قرار داده، آفتی خطرناک است که باعث کاهش رویش چوب، زوال جنگل، تغییر در زادآوری و توالی و حتی باعث مرگ و میر درختان میشود. پیمان فتاحی میگوید: «از بین رفتن برگهای درخت در فصل رویش باعث میشود تا درخت ابزار و وسیله تولید را از دست داده، میزان فتوسنتز تقلیل یافته و در نتیجه از میزان رویش قطری و ارتفاع آن کاسته شود که ادامه این وضعیت در چند سال متوالی میتواند به کاهش تولید چوب منتهی شود و جنگل را به سمت نابودی سوق دهد.»
وی با اشاره به اثرات تخریبی آفت جوانه خوار بلوط تصریح میکند: «لاروهای ابتدایی آفت جوانه خوار بلوط اوایل فصل بهار، وارد جوانههای بلوط شده و از آن تغذیه میکند، در حالی که لاروهای رشد کرده و سن آخر از برگها تغذیه میکند تا جایی که درختان اواخر بهار کاملاً عاری از برگ میشود.»