سجاد مفیدی ناوهای رزمی برای اطلاع زودهنگام از تهدیدات هوایی پیرامون خود به رادارهایی نیازمند هستند که ضمن قابل نصب بودن در فضای محدود عرشه از برد و عملکرد مناسبی نیز برخوردار باشند. این اولین حلقه از پدافند هوایی یک شناور رزمی را شکل میدهد که روی آبها ممکن است از پوشش هوایی محروم باشد و تنها با اطلاعات به دست آمده از رادارهای سامانههای پدافند موشکی و توپخانهای خود را آماده نبرد میکند. تاریخ وقایع جنگ جهانی دوم و جنگهای مختلف تا به امروز نیز اهمیت وجود هشدار زودهنگام برای نیروی دریایی را عملاً تأیید میکند.
نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (نداجا) در دهه ۱۳۹۰، از یک رادار جدید و پیشرفته رونمایی کرد که توسط متخصصان داخلی تولید شده و برای نصب روی ناوهای مختلف فعلی و آینده در نظر گرفته شد. این رادار با نام «عصر» از نوع آرایه فازی و با آنتن مسطح بوده و از برد و عملکرد قابل توجهی برخوردار است.
فرماندهان نیروی دریایی ارتش در مصاحبههای خود از وجود پروژه عصر برای تولید یک رادار دیجیتال در باند S با آنتن مسطح با طول موج هشت تا ۱۵ سانتیمتر اطلاع داده بودند که برای بهکارگیری در شناورهایی در رده جماران (موج) و بالاتر در دست توسعه بوده و از عملکرد بالایی در شرایط آب و هوایی مختلف برخوردار خواهد بود.
با ساخت رادار آرایه فازی عصر که اولین نمونههای آن روی ناوشکنهای جماران در جنوب کشور و دماوند در ناوگان شمال به کار گرفته شد، امکان تجهیز سایر شناورها هم به این رادار مدرن و کارآمد وجود خواهد داشت. همچنین تولیدات بعدی کشورمان مانند ناوشکن سهند و ناو بزرگ عملیاتی- آموزشی خلیجفارس نیز از مشتریان جدیدترین نمونههای رادار آرایه فازی عصر در سالهای آینده خواهند بود.
رادار آرایه فازی چیست؟
رادارهای آرایه فازی دارای توانمندیهای بالایی هستند که ناشی از بهکارگیری فناوریهای جدید است. در واقع در این رادارها تعداد زیادی عنصر فرستنده/گیرنده در کنار یکدیگر قرار دارند و هر یک از آنها عملاً یک رادار کوچک هستند که در مجموع با عملکرد هماهنگ، قابلیتهای ویژه رادارهای آرایه فازی نظیر توانایی شناسایی همزمان صدها هدف را که در فواصل و ارتفاعات مختلفی در پهنه آسمان حضور دارند، بهوجود میآورند.
در این رادارها برای جستوجو در فضای تحت پوشش، سهم عمده به جای گردش مکانیکی آنتن رادار بر عهده تغییر در زاویه انتشار امواج است. پویش بسیار سریع محیط (در حد میلی ثانیه)، مقاومت بالا علیه اقدامات ضدالکترونیک و کشف بسیار مشکل محل رادار توسط سامانههای الکترونیکی و هشدار راداری دشمن از جمله مهمترین ویژگیهای عملکردی این رادارهای پیشرفته است. این رادارها دارای دو نوع اصلی فعال (اکتیو) و غیرفعال (پسیو) هستند که در نوع فعال میتوانند تا هزار بار در ثانیه تغییر فاز دهند و در صورت بروز اشکال در تعدادی از عنصرها (المانها) کل رادار دچار اختلال نمیشود.
در رادارهای آرایه فازی به دلیل عدمانتشار امواج با الگوی مشخص و تغییر فاز در کسری از ثانیه شناسایی منبع پرتو و محل رادار برای دشمن کاری بسیار مشکل خواهد بود. این قابلیت برای به تأخیر افتادن کشف محل دقیق شناور در دریا بسیار مهم و ارزشمند است، این رادارها در صورت کشف شدن توسط دشمن یا اخلالهای الکترونیکی به دلیل تغییر فاز، به میزان بسیار بالایی مقاوم هستند.
رادارهای آرایه فازی قادر به هدایت چندین موشک علیه چندین هدف در زمان واحد هستند و در زمینههای گستردهای از جمله رادارهای هواشناسی، نصب روی جنگندهها، ناوها و رادارهای رهگیری موشکهای بالستیک قابلیت بهکارگیری دارند. طی یک دهه اخیر رادارهای آرایه فازی متعددی در کشور ساخته شدهاند که در بخشهای بعدی این گزارش در هفتههای آتی به معرفی آنها خواهیم پرداخت.
قابلیتهای رادار «عصر»
رادار «عصر» میتواند به صورت سهبعدی اهداف را ردگیری کند، یعنی فاصله، زاویه و ارتفاع آنها را تعیین نماید. این رادار قابلیت ردگیری همزمان ۱۰۰ هدف را دارد و برد آن برای اهدافی با سطح مقطع راداری (RCS) چهار متر مربع حدود ۲۰۰ کیلومتر اعلام شده است.
مسئولان امر گفته بودند در رادار عصر از فناوری نیمههادی در ساخت قطعات الکترونیکی استفاده خواهد شد که بهکارگیری تجهیزات الکترونیکی پیشرفته نظیر سامانههای بهرهمند از فناوری نیمههادیها باعث افزایش مدتزمان قابل کارکرد و کاهش چشمگیر احتمال بروز خرابی در این رادار شده، آمادگی عملیاتی و قابلیت اطمینان آن را به میزان بالایی بهبود میبخشد و زمان مورد نیاز برای تعویض و تعمیر قطعات آن را نیز کاهش میدهد.
به دلیل استفاده از همین فناوریهای پیشرفته و پردازشگرهای دیجیتال، زیرسامانههای رادار عصر دارای حجم کمی است و این مزیت در ناوهای رزمی که استفاده بهینه از فضای موجود بسیار اهمیت دارد، ارزشی دوچندان دارد، به علاوه این رادار توان مصرفی کمی نیز دارد که در نتیجه در صورت بروز مشکل ناو در تأمین توان الکتریکی مورد نیاز برای همه سامانهها، رادار عصر با توان مصرفی پایین خود میتواند به عملیاتی ماندن سامانههای بیشتری کمک کند.
این رادار که محصول ارزشمندی از سازمان جهاد خودکفایی نیروی دریایی ارتش است، قابلیت بهکارگیری در سواحل را نیز دارد که برای این منظور با توجه به عدممحدودیت فضا در پایگاههای ساحلی، نمونههای توسعهیافته از رادار عصر با آنتن بزرگتر و در نتیجه برد بیشتر از نظر عملیاتی مفیدتر خواهد بود. لازم به ذکر است فاصله سواحل ایران از کشورهای حاشیه خلیجفارس در بسیاری از مناطق کمی بیش از ۲۰۰ کیلومتر است و رادار عصر با همین کارایی فعلی هم پوشش قابل توجهی در عرض خلیجفارس خواهد داشت.
گفته میشود رادار عصر توانایی ردگیری اهداف سطحی را نیز دارد که با توجه به توانایی تغییر جهت امواج در راستای عمودی به صورت الکترونیکی در کسری از ثانیه، محیط سطحی پیرامون ناو در جهت قرارگیری صفحه آنتن نیز پویش (اسکن) میشود و اطلاعات حاصل در کنار رادارهای مخصوص جستوجوی سطحی موجود در ناوها مورد استفاده قرار میگیرد.
همچنین این رادار در ردگیری سریع موشکهای کروز نیز توانمند است و میتواند با توجه به توان ردگیری همزمان تعداد بسیار زیادی هدف به افزایش سرعت عمل سامانه کنترل آتش و دفاع هوایی ناو کمک کند. به علاوه با توجه به تجربیات گرانقیمت نیروی دریایی ارتش از درگیری مستقیم با نیروی دریایی امریکا در شرایط سنگین جنگ الکترونیک در سال ۱۳۶۷، فعالیت گستردهای برای ایجاد امکان ادامه کار رادار عصر در شرایط جنگ الکترونیک انجام شده است.
چشم عقاب روی شناورهای ارتش
در ادامه و در سال ۱۳۹۷ رادار «چشم عقاب» معرفی شد که به عنوان دومین محصول مهم راداری ساخته جهادخودکفایی نیروی دریایی ارتش، از طراحی به مراتب پیشرفتهتری نسبت به رادار عصر برخوردار است. این رادار در واقع از چهار آنتن صفحه تخت که هر یک دارای بیش از هزار المان کوچک رادار هستند، تشکیل شده است. این چهار آنتن با زاویه ۹۰ درجه نسبت به هم قرار گرفتهاند و کل محیط پیرامونی شناور را پوشش میدهند. چشم عقاب قابلیت کشف همزمان بیش از ۱۰۰ هدف سطحی و هوایی را دارد. برد این رادار که در باند S عمل میکند، حدود ۲۰۰ کیلومتر است و هر وجه آن توانایی رهگیری همزمان سه هدف و مجموعاً با چهار وجه رادار، توانایی رهگیری همزمان ۱۲ هدف وجود دارد. رادار چشم عقاب به دلیل ساکن بودن آنتنهای خود از عمر و دوام بیشتری برخوردار است. در این رادار از قابلیتهای پیشرفته ضدضدجنگ الکترونیک (ECCM) با استفاده از تکنیکهای خاص از جمله ارسال تصادفی پالس فرستنده، جابهجایی و تعویض سریع فرکانس، تجزیه و تحلیل جمینگ (جنگ الکترونیک) برای سامانه فرستنده، کنترل حساسیت نسبت به زمان، تغییرات سریع فرکانس تکرار پالس و فشردهسازی پالس بهرهبرداری شده است.
قرار است رادار چشم عقاب برای اولین بار روی فروند جدید ناوشکن دماوند در ناوگان شمال کشور مورد استفاده قرار گیرد. در روزهای پایانی هفته گذشته تصاویری از نصب دکل جدید مربوط به رادار چشم عقاب روی ناوشکن در حال ساخت دماوند در فضای مجازی منتشر شد.
طراحی و ساخت رادارهای عصر و چشم عقاب و از آن مهمتر تولید آنها به تعداد کافی در آینده نزدیک با توجه به برخورداری از فناوریهای پیشرفته در عرصه رادار و الکترونیک علاوه بر برداشتن گامی بسیار بلند در جهت روزآمدسازی سامانههای راداری نیروی دریایی راهبردی ارتش، یک حرکت رو به جلوی ارزشمند از این نیرو در جهت تأمین تجهیزات مورد نیاز نیروهای مسلح است. به علاوه این رادارها راه را برای عملیاتی شدن سامانههای پدافند هوایی موشکی پیشرفته در شناورهای نداجا نیز هموارتر میکنند.