به رغم بارش‌های وقت و بی‌وقتی که بیشتر تخریب و ویرانی به همراه دارند تا آبادانی و تأمین آب مورد نیاز استان‌ها، ایران در وضعیت سخت کم آبی به سر می‌برد. با اینکه راهکار‌هایی برای حفظ منابع آب ارائه می‌شود، اما شاید بازگشت به گذشته و تبعیت از رفتار نیاکانمان بتواند چاره خوبی برای تأمین بخش عظیمی از آب مورد نیاز باشد. هم اکنون ۶۵ هزار رشته قنات در استان‌های مختلف ایران وجود دارد که در صورت احیا می‌توان ۱۲ تا ۲۰ میلیارد مترمکعب آب استحصال کرد. استان‌هایی مثل کرمان، یزد، خراسان‌های شمالی و رضوی و جنوب و سیستان و بلوچستان از جمله مناطقی هستند که به شدت به این آب‌ها نیازمندند.
قنات یک سازه صددرصد مهندسی و حاصل نبوغ ایرانیان است که با اشراف بر علم هندسه پیشرفته اقدام به حفاری و بهره‌برداری از آن کرده‌اند. گرچه طول عمده قنوات در ایران حدود ۱۶ کیلومتر است، اما طول قنات زارچ در یزد به عنوان طولانی‌ترین قنات دنیا به ۸۰ کیلومتر می‌رسد. قنات قصبه گناباد هم با وجود چاه‌هایی به عمق ۳۰۰ متر عمیق‌ترین قنات دنیاست که شگفتی معماری آن در ۲۵۰۰ سال پیش باعث شده است برخی ساخت آن را به جن‌ها و دیوان نسبت دهند.
با این تفاسیر اگر ایران را سرزمین قنات‌ها بنامیم، حرفی بیراه نگفته‌ایم. سرزمینی با قنوات عمیق و طولانی که شمارشان حدوداً به ۶۵ هزار رشته می‌رسد. آنطور که می‌گویند در گذشته تعداد قنوات بسیار بیشتر از این‌ها بوده، به‌طوری که فقط در خراسان ۴۲ هزار قنات وجود داشته که تأمین آب آن منطقه را در آب و هوای گرم و خشک برعهده داشته‌اند.
با وجود سال‌ها خشکسالی و آغاز فرونشست‌ها و نگرانی‌ها، کارشناسان معتقدند هنوز فرصت جبران هست.
فقط کافی است سبک زندگی و نحوه بهره‌برداری و استحصال آب‌های زیرزمینی تغییر کنند و دوباره به آیین گذشتگان بازگردیم.
پدیده اعجاب‌انگیز قنات یکی از همان روش‌های استحصال آب قدیمی است که نیاکانمان با تکیه بر آن برای هزاران سال، این سرزمین خشک و کم آب را زنده و آباد نگه داشتند و این ما هستیم که آن را تخریب و چاه عمیق و پمپاژ آب از دل زمین را جایگزینش کردیم.
همیشه باید مدیریت مصرف داشت
کشور هلند از سه استان گلستان، مازندران و گیلان در ایران کوچک‌تر است و متوسط بارندگی‌اش بسیار کمتر و تراکم جمعیتش بیشتر است. با این حال صادرات اصلی هلند محصولات گلخانه‌ای است و چندین برابر فروش نفت ایران از طریق این محصولات درآمد دارد. علت کار فقط یک چیز است و آن هم اینکه آن‌ها آب‌های موجودشان را مدیریت کرده و با استفاده از تکنولوژی‌های نوین به تولید محصول می‌پردازند.
دبیر کرسی محیط زیست یونسکو می‌گوید: «قنات‌ها تجربه‌ای هستند که توانمندی خود را در تأمین آب مورد نیاز از یکسو و جلوگیری از سیل خیزی و آسیب‌های ناشی از آن در این سرزمین ثابت کرده‌اند و ما می‌توانیم با احیای دوباره آن‌ها کشورمان را از پیامد‌های ناگوار برداشت‌های بی‌رویه آب‌های زیرزمینی نجات دهیم.»
محمد درویش ادامه می‌دهد: «از ۶۵ هزار رشته قنات موجود در ایران در صورت احیا، می‌توان ۱۲ تا ۲۰ میلیارد مترمکعب آب استحصال کرد و می‌توانیم با این آب، مشکلات آبی خود را با رعایت کردن شروطی برطرف کنیم.»
به گفته این کارشناس، یکی از شروط این است که فقط ۴۰ درصد از آب استحصالی قنات‌ها به مصرف برسد، زیرا طبق اسناد علمی جهانی، شرح تاب‌آوری یک سرزمین این است که فقط ۴۰ درصد آب‌های ذخیره شده آن به مصرف برسد، این درحالی است که هم اکنون بیش از ۹۷ درصد ذخیره آبی خود را در سال مصرف می‌کنیم و همین هم باعث خشکی رود‌ها و تالاب‌ها و شکل‌گیری کانون‌های گردوغبار و مهاجرت مردم شده است.
بازگشت به دامان قنات
ایران سرزمین پهناوری است که هم خاک حاصلخیز دارد و هم آسمانش گرچه اندک، اما همچنان می‌بارد و در دلش رود‌ها و چشمه‌ها جاری است. اما چرا هر روز کامش خشک‌تر و جانش بی‌رمق‌تر می‌شود. ایران همان است که همواره بوده، آنچه تغییر کرده، سبک زندگی‌ها و روش و میزان بهره‌برداری از بارش‌های آسمانی و منابع آبی آرمیده در دل زمین است.
محمد پورسیدی کارشناسان حوزه آب و قنات در گفتگو با «جوان» با بیان اینکه قنات‌ها بنا‌هایی صرفاً تزئینی نیستند که امروز فقط بهره‌وری میراثی و گردشگری داشته باشند و هر کدام از آن‌ها که به درستی مرمت شوند، دوباره در آن‌ها آب جاری می‌شود، می‌گوید: «راه نجات سرزمین ایران از خشکسالی بازگشت به دامان قنات است و چاره‌ای نداریم جز اینکه به‌زودی به سمت استحصال آب از طریق قنات و بهره‌گیری از آن برای تولیدات کشاورزی و دامی برگردیم.»
به گفته وی، حجم آبی که از طریق قنات از دل زمین خارج می‌شود، بسیار کمتر از آبی است که از طریق پمپاژ چاه‌های عمیق بیرون می‌آید، اما باید از همان آب اندک قنات، حداکثر بهره‌وری و استفاده را برای رفع نیاز‌های کشور برد که البته این امر با به کارگیری روش‌های نوین تولید در گلخانه‌های صنعتی امکانپذیر خواهد بود. پورسیدی معتقد است می‌توان قنات‌های ایران زمین را مرمت و فعال و وارد چرخه بهره‌وری کرد و از نظر سازه‌ای و مهندسی هیچ مشکلی در این مسیر نیست.
با این تفاسیر این کارشناس حوزه آب و قنات تأکید می‌کند: «سه عامل قنات‌های ایران را به سمت انزوا و مرگ سوق داده‌اند که برای آن‌ها نمی‌توان کاری کرد. تصرف حریم قنات‌ها از طریق گسترش شهر‌ها و ساخت شهرک‌های صنعتی و کارخانه‌ها، مرمت‌های غیراصولی و اشتباه توسط مقنی‌های ناوارد و مهندسان ناظر کارنابلد و اجرا نکردن نظام سنتی بهره‌برداری که باعث خشک شدن قنات می‌شود. این آخری دقیقاً به این معناست که در نظام قنات پیش‌بینی شده بود که خرج مرمت قنات که بسیار هزینه‌بر است، از چه طریق تأمین شود، حال آنکه امروز این نظام اجرا نمی‌شود و وقتی هزینه‌ای در کار نباشد، قنات خودبه‌خود تخریب و نابود می‌شود.
از زمانی که مردم اقدام به حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق کردند قنات‌ها مورد بی‌توجهی واقع شدند و از آنجا که حفر هرگونه چاه موجب افت قنات و کاهش سطح استاندارد آب مورد نیاز آن می‌شود، به مرور زمان قنوات دچار خشکسالی شده‌اند. خشکسالی‌های پی در پی موجب شده است سفره‌های آب‌های زیرزمینی به شکل بسیار محسوسی کاهش یابند که این خود یکی از عوامل مهم از بین رفتن قنوات است.
از جمله اقدامات مهم دولت برای حفظ قنوات، سختگیری برای دادن مجوز‌های حفر چاه به صورت نیمه عمیق و عمیق است و اگر بخشی از مهاجرت یا از بین رفتن کشاورزی در مناطق مختلف ایران را به علت از بین رفتن قنات بدانیم، سخنی به گزاف نگفته‌ایم.»
قنات ۳۵۰۰ ساله شهرستان زارچ و قلعه دوره هخامنشیان زارچ 
