رادارها مهمترین ابزار شبکههای پدافند هوایی برای کشف، شناسایی و ردگیری هدف هستند که در گام بعد با تخصیص اهداف دارای اولویت به آتشبارهای مختلف موشکی و توپخانهای برای انهدام آنها اقدام میشود. پس از پایان جنگ تحمیلی هشت ساله عراق علیه کشورمان علاوه بر تعمیر، بازسازی و نیز بهسازی و بهروزرسانی رادارهای موجود انواع مختلفی از این وسیله مهم نیز با مشخصات عملیاتی مختلف برای ردههای عملکردی و مأموریتهای متنوع طراحی و ساخته شدهاند که در سلسله گزارشهایی به آنها پرداخته میشود.
برای اولین بار در حاشیه رزمایش بزرگ موشکی پیامبر اعظم ۶ در تیر ماه سال ۱۳۹۰ خبر از وجود رادار دوربرد قدیر داده شد و برد آن هزارو ۱۰۰ کیلومتر و ارتفاع قابل پوشش آن ۳۰۰ کیلومتر عنوان شد. در رزمایش فوق، رادار قدیر پس از پایان مراحل تحقیقات و ساخت نمونه اولیه که در نیروی هوافضای سپاه به انجام رسید، تحت آزمایش عملیاتی قرار گرفت و پس از کارهای تکمیلی، رونمایی رسمی و معرفی این رادار که دارای عملکرد سهبعدی است در خرداد ماه سال ۱۳۹۳ صورت گرفت.
شکل ظاهری رادار قدیر
قدیر راداری با فناوری آرایه فازی و از نوع استقراری و ثابت است. این رادار از یک مجموعه آنتن نصب شده روی دکل فلزی با ارتفاع زیاد و چهار بخش جانبی (فکتور) در اطراف آن که اضلاع یک مربع را تشکیل میدهند، تشکیل شده است. آنتنهای دکل مرکزی این رادار از نوع لاگ پریودیک هستند که در رادارهای با طول موج بلند (فرکانس کم) استفاده میشود. ۱۶ آنتن در این بخش که وظیفه فرستنده را بر عهده دارد در چهار طبقه و در هر طبقه چهار آنتن با زاویههای نسبی ۹۰ درجه قرار گرفتهاند که در مجموع ۳۶۰ درجه پیرامون رادار را پوشش میدهند. محدوده فرکانسی این رادار توسط مسئولان دفاعی، محدوده باندهای VHF/UHF اعلام شده که از شکل و ابعاد این آنتنها نیز قابل تشخیص است.
با نصب آنتنهای مجزا برای پوشش ۳۶۰ درجه پیرامونی، رادار از مجموعههای موتور و متعلقات مکانیکی برای ایجاد چرخش آنتنها در صفحه افقی به منظور پوشش کامل اطراف بینیاز شده است. همچنین ارتفاع ۶۰ متری دکل میانی سبب بهبود توانایی رادار در کشف اهداف پروازی در ارتفاع پایین و نزدیک به سطح زمین شده است و میتوان یکی از کارکردهای اصلی بخش مرکزی این رادار را همین مورد دانست. این امر از طریق افزایش برد مؤثر در مقابل اهداف پروازی در ارتفاع پایین به دلیل قرارگیری آنتن رادار در ارتفاعی بالاتر از سطح زمین و کاهش اثرات انحنای زمین مقدور میشود.
هر بخش جانبی رادار قدیر که به شکل یک صفحه عمود بر زمین ساخته شده است، وظیفه پوشش ۹۰ درجه صفحه افقی و گیرندگی امواج را بر عهده دارد. ارتفاع این بخشها حدود ۲۳ متر و طول آن ۴۰ متر است. روی هر یک از این بخشها ۱۲۸ آنتن به صورت ماتریسی با ۱۶ ستون و هشت سطر نصب شده است که در مجموع رادار قدیر را دارای ۵۱۲ آنتن از این نوع کرده است. مجموع این آنتنها با عملکرد آرایهای خود، ویژگیهای برتر رادارهای آرایه فازی را برای قدیر فراهم میکنند.
ویژگیهای عملکردی رادار قدیر
رادارهای آرایه فازی دارای توانمندیهای بالایی هستند که در قسمتهای قبلی این گزارش به آن پرداخته شده است. از مهمترین آنها توانایی بالا در مقابله با جنگ الکترونیک و قابلیت تغییر زاویه امواج به صورت الکترونیکی است. آنتنهای رادار قدیر با استفاده از تکنیک پیشرفته شکلدهی دیجیتالی امواج امکان پوشش بهینه محیط اطراف خود را دارند.
در زمینه باند فرکانسی رادار قدیر باید یادآوری کرد فرکانسهای VHF و UHF برای کشف اهداف در مسافتهای دور کاربرد دارد. این باندهای فرکانسی به دلیل ماهیت کارکرد خود ناشی از طول موج بلند، دقت کمتری نسبت به طول موجهای کوتاهتر دارند، اما با دستیابی به برد بسیار بالا، به خوبی نقش «هشدار زودهنگام» را برای مجموعههای پدافند هوایی اجرا میکنند.
به علاوه این باندهای فرکانسی از توانمندی بالایی در کشف هواگردهای دارای سطح مقطع راداری (RCS) پایین برخوردار هستند که ناشی از عدم توانایی مواد به کار رفته در این هواگردها در جذب امواج طول موج بلند یا فرکانس پایین است، در حالی که همین مواد به خوبی میزان بالایی از انرژی امواج فرکانس بالا را جذب میکنند. رادارهای فرکانس بالا از دهههای پس از جنگ جهانی دوم تاکنون با توجه به دقت بالا در تعیین موقعیت هدف به طور گسترده مورد استفاده قرار دارند، اما پرندههای پنهانکار قابلیت مخفی ماندن از دید آنها را دارند.
طبق اطلاعات موجود در رادار قدیر از روش تشدید (رزونانس) امواج استفاده شده است که سبب کشف بسیار بهتر اهداف با ابعاد کوچک و نیز اهدافی با سطح مقطع راداری کم در برابر رادارهای فرکانس بالا میشود. لازم به ذکر است سطح مقطع راداری هدف نسبت به فرکانس یا طول موج ثابت نبوده و به طور کلی سه حالت برای آن در نظر گرفته میشود که شامل بزرگتر، تقریباً برابر و کوچکتر بودن طول موج رادار نسبت به ابعاد هدف است. در عمل مشاهده شده است در شرایطی که طول موج رادار تقریباً برابر با ابعاد هدف باشد، جسم به صورت عامل تشدید موج عمل میکند و سطح مقطع راداری آن بسیار بیشتر از مقدار واقعی دیده خواهد شد.
برای این منظور با تغییر فرکانس رادار در محدوده ابعاد هواپیماهای جنگی یا موشکها امکان کشف آنها توسط رادار ایجاد میشود. در نتیجه قدیر با استفاده از روش تشدید امواج و با تغییر بازه طول موج خود، راداری توانمند در کشف اهدافی همچون پهپادهای کوچک (ریزپرندهها) و بزرگ، موشکهای کروز و جنگندههای پنهانکار راداری علاوه بر موشکهای بالستیک و شبهبالستیک و ماهوارههای مدارهای پایین است.
به عقیده برخی کارشناسان خارجی، رادارهای فرکانس پایین جدید که با بهرهگیری از فناوریهای پیشرفته از جمله فرستندههای حالت جامد و پردازش دیجیتال کار میکنند، از دقت کافی برای مشخص کردن یک منطقه در آسمان برای پویش (اسکن) توسط رادارهای فرکانس بالاتر برخوردار هستند که این رادارها نیز با استفاده از تمرکز فرستندهای با توان بالا روی منطقه محدود امکان ردگیری اهداف پنهان کار را مییابند.
قدیر، راداری سه بعدی است یعنی علاوه بر برد و ارتفاع هدف، زاویه سمتی آن را نیز تعیین میکند. دقت این رادار در محاسبه سرعت و مختصات اهداف نسبت به نمونههای مشابه، بالاتر عنوان شده است. این رادار قابلیت کارکرد مناسب در تمام شرایط آب و هوایی را دارد و امروزه در سایر نقاط کشور نیز تعدادی رادار قدیر نصب و عملیاتی شده است.
ارزشهای عملیاتی رادار قدیر
این رادار که امکان کار کردن تنها با یک نفر کاربر را دارد، به گونهای طراحی شده که قابلیت کارکرد مداوم را داشته باشد. همچنین با استفاده از روشهای پیچیده و پیشرفته و به جهت بهرهگیری از نسبت سیگنال به نویز بسیار پایین، توانایی مقاومت این رادار در برابر جنگ الکترونیک دشمن بسیار افزایش یافته است و پدیدهای مانند سفید شدن صفحه رادار در قدیر رخ نمیدهد. به علاوه به دلیل طول موج کاری این رادار، موشکهای ضدرادار عملاً توانایی هدف قرار دادن آن را ندارند، زیرا موشکهای ضدرادار برای کشف رادارها باید آنتنی هماندازه طول موج را در دماغه خود داشته باشند که با توجه به طول موج متریک رادار غدیر چنین چیزی ممکن نیست.
به علاوه یکی از توانمندیهای ویژه رادار قدیر توانایی جستوجوی فضای بالای کشور تا ارتفاعاتی بسیار بالاتر از رادارهای فعلی کشور یعنی ۳۰۰ کیلومتری است. لازم به ذکر است ماهوارهها در ارتفاع ۳۰۰ کیلومتری با سرعتهای چند هزار متر بر ثانیه در حال حرکت هستند که معادل چندین برابر سرعت صوت است. موشکهای بالستیک نیز که در زمره اهداف قابل کشف توسط رادار قدیر عنوان شدهاند، با سرعتهای بسیار بالا و بعضاً تا چند ده برابر سرعت صوت پرواز میکنند.
ردگیری اهداف پرسرعت و نیز کشف و شناسایی صدها هدف به طور همزمان که در قدیر صورت میپذیرد، نیازمند برخورداری از نرمافزار مناسب برای رسیدن به بهترین عملکرد رادار، پردازشگرهای قدرتمند و بسیار سریع و نیز مدیریت تبادل داده بین پردازندههاست. پیشتر اخبار توسعه فناوری نمونههایی از این سامانهها در دانشگاههای کشور منتشر و در ساخت چند ابررایانه به کار گرفته شده است. این پردازندهها حجم عظیم اطلاعات دریافتی رادار از امواج را به صورت بیدرنگ (Real time) پردازش میکنند و در اختیار کاربران قرار میدهند.
رادار قدیر که طراحی و ساخت اولین نمونه آن حدود پنج سال به طول انجامیده است با نصب در منطقهای پیرامون گرمسار (سایت شهدای بعثت) قابلیت پوشش بسیار خوبی از مناطق مرکزی کشور تا آبهای خلیج فارس و برخی کشورهای عربی حاشیه آن را دارد که پس از عملیاتی شدن آن در سالهای گذشته و اتصال به شبکه یکپارچه پدافند هوایی کشور به راحتی اطلاعات خود را به سایر واحدهای پدافندی منتقل میکند. در سالهای بعد هم نمونههای دیگر این رادار در سایر نقاط کشور نصب و راهاندازی و به شبکه یکپارچه پدافند هوایی کشور ملحق شد. این رادارها از ابزارهای مهم شبکه پدافند هوایی کشور برای مقابله با حملات گسترده هوایی است که با مجموعهای از وسایل پروازی مختلف میگیرد.
به دلیل کوهستانی بودن بخشهای مختلف کشور با نصب تعداد بیشتری رادار قدیر در نقاط مختلف کشور، شبکه یکپارچه پدافند هوایی ایران صاحب یک لایه مراقبتی دوربرد و کارآمد دیگر شده که با پوشش عمق آسمان کشورهای مجاور امکان بهرهگیری دشمن از اصل غافلگیری را در برنامههای تهاجمی خود بسیار کاهش میدهد. همچنین این رادار بار دیگر توانمندی بالای متخصصان کشورمان را در فتح قلههای علمی و فناوری رادارهای پیشرفته به همگان اثبات کرد.