ایران امیدوار است در هفدهمین نشست کمیته پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس که قرار است در مراکش برگزار شود، شش پرونده مهم را به ثبت جهانی برساند. در میان این پروندهها نام جشنهای مهرگان و چله (یلدا) دیده میشود.
ثبت جهانی جشن شب چله امسال وارد هفتمین سالگرد تهیه و تنظیم پرونده آن از سوی ایران میشود و اگر ماجرا در امسال ختم به خیر نشود، مشخص نیست چه زمانی باز فرصت ثبت این جشن ایرانی میسر خواهد شد.
علی دارابی، قائم مقام وزیر و معاون میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، در اظهاراتی پیرامون پروندههای باز ایران در یونسکو گفت: «هفدهمین نشست کمیته بینالدولی پاسداری از میراثفرهنگی ناملموس در شهر رباط مراکش شش تا ۱۲ آذرماه ۱۴۰۱ برگزار میشود و در این نشست، شش پرونده «هنر سوزندوزی ترکمن»، «هنرساختن و نواختن عود»، «پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی»، «یلدا/ چله»، «جشن مهرگان» و «مهارت سنتی ساختن و نواختن رباب» از کشورمان برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو مورد ارزیابی قرار میگیرد.»
دارابی افزود: «با توجه به محدودیتهای ایجاد شده از سوی یونسکو برای ارسال پروندهها، هر کشور عضو، هر دو سال یکبار فقط یک سهمیه ملی برای ثبت جهانی دارد که سهمیه کشورمان در سال گذشته به پرونده «هنر خوشنویسی» اختصاص داده شد. با توجه به اینکه امسال سهمیه نداشتیم، تهیه و تدوین شش پرونده به شکل مشترک با تعدادی از کشورها بهمنظور استفاده از سهمیه آنها، در دستور کار قرار گرفت. ارزیابیهای اولیه حاکی از آن است که حداقل سه پرونده از شرایط مطلوبتری برخوردارند.»
انتظار شب چله از سال ۹۴
سال ۱۳۹۳، زمانی که کشورهای همسایه با شدت و قدرت تمام در حال دزدیدن فرهنگ ناملموس ایران و ثبت آن به نام خودشان در یونسکو بودند، ایران تصمیم گرفت برای یکی از مهمترین مراسمهای سنتی یعنی «شب چله» (شب یلدا) پروندهای تشکیل دهد و آن را برای ثبت به یونسکو ارائه دهد. پرونده ارسال شد و در آخرین روز اسفند ۹۳ پرونده ثبت جهانی شب چله به نام ایرانی در یونسکو به درج شد، با این حال تا سال ۹۵ هیچکس غیر از ایران مدعی داشتن جشن شب چله نشد.
در سال ۹۶ هنوز پیشنهاد ایران برای ثبت چله باقی ماندهبود. محمدحسین طالبیان، مسئول وقت تدوین پروندههای ثبت جهانی در آن سال طی مصاحبهای گفت: «تا امروز ما تلاشمان را در این زمینه کردهایم، از این به بعد باید به فکر تکمیل و تدوین پرونده «یلدا» برای ثبت جهانی آن باشیم.»
طالبیان ادامه داد: «ایران تاکنون فقط نام پرونده را در یونسکو اعلام کرده، برخی اطلاعات نیز جمعآوری شدهاند، اما اینکه پرونده چطور تدوین شود، اهمیت دارد.»
وی با تأکید بر اینکه نوع آماده کردن پرونده با توجه به کشورهایی که در آن مشارکت میکنند، متفاوت میشود، بیان کرد: «اگر پرونده در حد ملی باشد، نیز تدوین آن متفاوت است. بنابراین نخست باید اطلاعات به طور کامل جمعآوری شود، اما اینکه آن چطور تدوین و آماده شود، به مشارکت کشورها برمیگردد.»
چرا پارسال شب چله به ثبت نرسید؟
سال ۹۸، زمانی که شب چله باز هم نتوانست در یونسکو به ثبت جهانی برسد، مدیران وزارت میراث فرهنگی وعده دادند که این اتفاق حتماً در سال ۱۴۰۰ رخ خواهد داد. سال گذشته ایران امید زیادی به ثبت آیین شب چله در یونسکو داشت، اما این اتفاق باز هم رخ نداد.
مصطفی پورعلی، مدیر کل ثبت و حریم آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی در مصاحبهای که سال گذشته انجام داد، گفته بود: «قرار بر این بود که پرونده یلدا امسال در شانزدهمین جلسه کمیته بین دولتی حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس که از ۱۳ تا ۱۸ دسامبر ۲۰۲۱ به صورت آنلاین برگزار شد، بررسی شود، اما محدودیتهای کرونایی اجازه نداد.»
پور علی افزود: «با توجه به محدودیتهایی که اخیراً یونسکو به واسطه کرونا در مورد سهمیه کشورها برای ثبت جهانی میراث فرهنگی ناملموس اعلام داشته، تمامی کشورهای عضو در سال ۲۰۲۱ تنها یک سهمیه برای ارزیابی داشتند.»
مدیر کل ثبت و حریم آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی ادامه داد: «با توجه به اهمیت موضوع ثبت جهانی هنر خوشنویسی، سهمیه سال ۲۰۲۱ ایران به ثبت جهانی این هنر اختصاص یافت و پرونده ثبت جهانی یلدا به سال ۲۰۲۲ موکول شد.»
افغانستان وارد میشود!
مردادماه سال ۱۴۰۰، وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان در اطلاعیهای، از ثبت سه اثر ناملموس از سوی این کشور در یونسکو خبر داد. بر اساس اطلاعیه دولت افغانستان، قرار است برای سال ۲۰۲۲ سبک بهزاد هنر مینیاتوری به نام افغانستان به گونه مستقل، صنعت تولید ابریشم به گونه مشترک میان افغانستان، آذربایجان، ایران، ترکیه، ترکمنستان و ازبکستان و شب یلدا/چله به گونه مشترک میان افغانستان و ایران ثبت شوند.
اجلاسیهای که از امروز ششم آذرماه در شهر رباط کشور مراکش برگزار خواهد شد، به درخواست مشترک ایران و افغانستان برای ثبت آیین شب چله خواهد پرداخت.
در پروندهای که ایران برای ثبت جهانی شب چله به یونسکو ارائه دادهاست، درباره توصیف و معرفی آیین این شب آمدهاست: «ایران در پرونده ثبتشدهاش در توصیف میراث ناملموس «شب چله» آوردهاست؛ «با طلوع اولین روز زمستان، بلندترین شب سال «شب یلدا» به پایان میرسد، پس از این رویداد، طول روزها به تدریج افزایش مییابد و از همین رو شب یلدا را به عنوان «شب تولد خورشید» مینامند. یلدا یکی از چهار جشن فصلی ایران و به عنوان یکی از باستانیترین جشنوارههای کشور شناخته میشود. این میراث ناملموس فرهنگی عمدتاً از طریق شفاهی و روشهای غیررسمی به نسلهای جوان منتقل شدهاست و اعتقادات و سنتهای فراوانی پیرامون مراسم شب یلدا در میان مردم جاری است. در میان این ویژگیهای مرتبط با این میراث ناملموس حضور قابل ملاحظه رنگ قرمز بسیار مهم است؛ انارهای قرمز، هندوانه، انگور قرمز و نظایر آن بخش جداییناپذیر از این مراسم هستند. جمع شدن در خانه بزرگترها دور یک سفره که روی زمین پهن شده و بسیاری از عناصر سنتی این مراسم از جمله انار، هندوانه، آجیل، سوپ مخصوص شب یلدا و چندین و چند نوع غذای دیگر روی آن قرار دارد.»
ایران میتواند امسال به ثبت شب چله امیدوارتر باشد، چون پرونده ثبت اکنون یک شریک دیگر نیز دارد و از نظر یونسکو شب چله یک آیین بینالمللی شناخته خواهد شد.