با کاهش دمای هوا، چالش تکراری آلودگی و پدیده وارونگی هوا هم دوباره گلوی ساکنان کلانشهر تهران را فشار می‌دهد. روز گذشته هم کیفیت هوا برای سومین روز متوالی در شرایط «ناسالم برای گروه‌های حساس» قرار گرفت. ریشه‌های این آلودگی هم مشخص است و متهم ردیف اول آلودگی هوا سوخت‌های فسیلی و احتراق ناقص آن در خودرو‌ها و موتورسیکلت‌های فرسوده است. خلاصه اینکه ایران از لحاظ میزان مصرف انرژی رتبه اول در جهان را دارد که ۵/۲ برابر میزان مصرف انرژی در دنیاست. پس اگر بتوانیم مصرف انرژی را کنترل کنیم و به حداقل برسانیم، می‌تواند راهکاری برای نجات شهر‌ها از آلودگی هوا باشد و از مرگ سالانه ۲۷ هزار نفر بر اثر آلودگی هوا جلوگیری کند. با وجود این رانت و فساد در حوزه اسقاط وسایل نقلیه فرسوده موجب شده خروج این وسایل از سیستم حمل و نقل و استاندارد‌سازی مصرف انرژی با چالش مواجه شود.
براساس آمار‌های وزارت بهداشت، سالانه حدود ۲۷ هزار مرگ و میر منتسب به آلودگی هوا در کشور ثبت می‌شود. آماری که فراتر از آمار کشته‌شدگان در تصادفات جاده‌ای است، اما از آنجایی که این مرگ‌ها به شکل تدریجی رخ می‌دهد و این قاتل نامرئی است، بزرگی این آمار کمتر به چشم می‌آید. ریشه‌های آلودگی هوا، اما مشخص است. آلودگی هوا در تهران ناشی از دو عامل آلاینده‌های متحرک همچون خودرو، اتوبوس، موتورسیکلت و منابع آلاینده ثابت مانند نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌هاست. خلاصه‌ترش اینکه آلودگی هوا به واسطه مصرف سوخت‌های فسیلی ایجاد می‌شود و از قضا آنطور که داریوش گل‌علیزاده، سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌گوید، ایران رتبه اول را در جهان از لحاظ میزان مصرف انرژی دارد. از نگاه وی شدت مصرف انرژی معیاری است که اگر آن را کنترل کنیم و به حداقل برسانیم، شاید بسیاری از شهر‌ها از این وضعیت آلودگی هوا نجات پیدا کند.
بین ۵۹ تا ۸۳ درصد از آلودگی هوای پایتخت به منابع متحرک آلودگی همچون خودرو‌ها و موتور‌های فرسوده و فرسودگی ناوگان حمل و نقل عمومی است. بر این اساس اگر تنها مشکل آلودگی هوا را در بخش منابع متحرک حل کنیم، تعداد روز‌های آلوده پایتخت از نصف مقدار فعلی نیز کمتر خواهد شد!
رتبه داری ایران در مصرف انرژی
گل‌علیزاده با بیان اینکه در شهری مانند تهران بارگذاری بیش از حد فعالیت و جمعیت، مصرف انرژی را افزایش می‌دهد، می‌گوید: «با عنایت به اینکه پایه سوخت تولید انرژی در کشور ما حدود ۹۴ درصد بر مبنای اتلاف سوخت‌های فسیلی است، اگر در چنین شرایطی آلودگی نداشته باشیم، جای تعجب دارد.» به گفته سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم ایران رتبه اول در جهان از لحاظ میزان مصرف انرژی را دارد که ۵/۲ برابر دنیا و ۱۵ برابر ژاپن مصرف انرژی داریم. شدت مصرف انرژی معیاری است که اگر آن را کنترل کنیم و به حداقل برسانیم، شاید بسیاری از شهر‌ها از این وضعیت آلودگی هوا نجات پیدا کند.
وی با بیان اینکه طی سال‌های گذشته انباشت تکالیف بر جای مانده را داریم، می‌افزاید: «همین موضوع سبب شده امروز شرایط کشور در کلانشهر‌ها به‌گونه‌ای باشد که هر چقدر اقدام می‌شود، به اندازه سرعت انتشار آلودگی هوا نیست.»
نقش خودرو‌های فرسوده در آلودگی هوا
رعایت حدود مجاز انتشار آلاینده‌ها و استاندارد‌های زیست‌محیطی برای تولید و واردات خودرو از جمله شروطی است که طبق قانون هوای پاک بر آن تأکید شده‌است.
همچنین در ماده ۸ این قانون بر لزوم اسقاط خودرو‌های فرسوده تأکید شده‌است. بر این اساس تمامی اشخاص حقیقی و حقوقی مالک وسایل نقلیه موتوری اعم از سبک، نیمه‌سنگین، سنگین، موتورسیکلت مکلفند وسایل نقلیه خود را پس از رسیدن به سن فرسودگی از رده خارج و مسئولیت خود را از این جهت، نزد یکی از مؤسسات بیمه داخلی تحت نظارت بیمه مرکزی جمهوری اسلامی ایران بیمه کنند. حمل بار و مسافر، صدورگواهی معاینه فنی، تخصیص بیمه شخص ثالث، خرید و فروش، نقل و انتقال و تردد وسایل نقلیه موتوری فرسوده ممنوع است. پلیس راهنمایی و رانندگی نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران خودرو‌های فرسوده را به ازای هر روز تردد با عنوان ورود و تردد وسایل نقلیه غیرمجاز در معابر، محدوده‌ها و مناطقی که ممنوع اعلام شده‌است، جریمه می‌کند.
گل‌علیزاده با اشاره به اینکه در حال حاضر حدود ۵/۶ میلیون خودرو از ۲۵ میلیون خودروی شماره‌گذاری شده در کشور فرسوده است، تأکید می‌کند: «از ۱۲ میلیون موتورسیکلت شماره‌گذاری‌شده در حدود ۵/۹ میلیون موتورسیکلت فرسوده داریم و این عدد در کلانشهر‌ها به ۷ میلیون می‌رسد.»
طبق اظهارات سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم خودرو‌های فرسوده هم از نظر مصرف سوخت نگران‌کننده هستند و هم از لحاظ انتشار آلودگی هوا چندین برابر یک خودروی استاندارد آلودگی منتشر می‌کنند.
طبق آماری که سردار تیمور حسینی، جانشین رئیس پلیس راهور فراجا ارائه می‌دهد هم در کشور ۴۷ درصد خودرو‌ها معادل ۱۷ میلیون وسیله نقلیه فرسوده هستند که از این میزان ۷ میلیون دستگاه در کلانشهر‌ها در حال ترددند!
خودرو‌های فرسوده عامل نیمی از تصادفات
خودرو‌های فرسوده فقط از طریق آلودگی هوا نیست که باعث مرگ و میر می‌شوند و عامل اصلی تصادفات جاده‌ای هم همین خودرو‌ها هستند. سردار حسینی در همین رابطه تأکید می‌کند: «۵۰ درصد تصادفات ما تصادفاتی هستند که اگر شرایط ایمنی خودرو مطلوب و استاندارد بود، حتماً آن تصادف به وقوع نمی‌پیوست.»
از نگاه وی نقش وضعیت فنی خودرو در پیشگیری از تصادف به عنوان قابلیت پیشا وقوعی بسیار قابل‌توجه است.
گره خوردن اسقاط وسایل نقلیه فرسوده با رانت و فساد
ببینیم سرنوشت اسقاط خودرو‌های فرسوده به کجا رسیده و چرا اجرایی نمی‌شود؟
سمیه رفیعی، رئیس فراکسیون محیط‌زیست مجلس معتقد است، دولت از زمانی که به طور جدی وارد عرصه اسقاط شد، روند خوبی شکل گرفت، به شکلی که توانستیم حدود ۲ میلیون خودرو فرسوده را از رده خارج کنیم، اما به این دلیل که ارائه گواهی اسقاط خودرو فقط مربوط به خودرو‌های وارداتی بود و خودروسازان داخلی هیچ مسئولیتی برای اسقاط خودرو‌های فرسوده نداشتند، از سال ۹۶ که واردات خودرو ممنوع شد، عملاً اسقاط خودرو نیز به کما رفت!
به گفته رفیعی طبق قانون ساماندهی صنعت خودرو به ازای تولید هر چهار خودرو و موتورسیکلت، یک خودروی فرسوده باید از رده خارج شود. سه ماه از ابلاغ این قانون نگذشته بود که دولت لایحه اصلاحی به مجلس ارائه کرد. در لایحه الحاقی آورده شده‌است که اسقاط یک به چهار خودرو‌ها لحاظ نشود و به ازای آن ۵/۱ درصد مبلغ تولید خودرو از تولید‌کننده پول گرفته شود. بدین ترتیب تولید‌کننده عملاً این مبلغ را از خریدار دریافت کرده و دیگر مسئولیتی برای اسقاط خودرو‌های فرسوده نخواهد داشت!
از سوی دیگر قیمت خودرو‌های فرسوده که دست مردم است، عملاً تابعی از قیمت خودرو نو در بازار است. بدین ترتیب رقم ۵/۱ درصد مبلغ خودرو نو مبلغ ناچیزی می‌شود که اصلاً برای دارندگان خودرو‌های فرسوده هیچ انگیزه‌ای برای پیش‌قدم شدن در اسقاط ایجاد نمی‌کند و قطعاً آن‌ها راضی نمی‌شوند خودروی فرسوده خود را برای اسقاط تحویل دهند. از نگاه جانشین رئیس پلیس راهور فراجا هم فرایند اسقاط خودرو اشکال دارد. حسینی تأکید می‌کند: «حوزه اسقاط تبدیل به یک حوزه پر از رانت و فساد و انحصار شده و سود این فرایند ناقص را یک تعداد انگشت‌شمار و فرصت طلب می‌برند و آسیب‌های آن شامل توده مردم می‌شود.»
