سرویس فرهنگ و هنر جوان آنلاین: پژوهش و تحقیق در ایران هنوز جایگاه بایستهای نیافته و همین جدی نگرفتن امر پژوهش سبب شده است تا بسیاری از داشتههای فرهنگی ما ایرانیان آنطور که باید و شاید واکاوی نشود و از ابعاد مختلف زیر ذرهبین قرار نگیرد. این ضعف همواره دامنگیر مراکز علمی ما بوده است و متأسفانه برای ساماندهی به این معضل همچنان در حال درجا زدن هستیم. کتاب «روایت جنگ در دل جنگ» نوشته خانم انیس دوویکتور نشان میدهد ما درباره شهید آوینی بیش از آنکه کار عمیق تحقیقی کنیم به برگزاری همایش، سمینار و سالگرد مشغول بودهایم.
درباره کتاب «روایت جنگ از دل جنگ» که امسال از سوی انتشارات واحه منتشر شد اخیراً و همزمان با سالروز تولد سیدمرتضی آوینی نشست نقد و بررسی برگزار شد. با اینحال به نظر میرسد این کتاب با توجه به نگاه خاصی که به آثار شهید آوینی دارد بیش از این ظرفیت پرداخت و توجه به ویژه از سوی علاقهمندان جدی هنر سینما و مستندسازی را دارد.
در اینباره اخیراً یک نشست نقد و بررسی درباره کتاب «روایت جنگ از دل جنگ» برگزار شد که در آن مریم امینی همسر شهید آوینی همراه حسین مهدویان کارگردانی که از آثار آوینی در کارهایش الهام گرفته است و نیز محمدعلی شاکری مترجم کتاب و یک منتقد درباره کتاب «روایت جنگ در دل جنگ» نظر دادند و مباحث خوبی درباره نگاه شهید آوینی در این نشست به بحث گذاشته شد که جالب توجه است.
دو کتاب در این سالها توسط دانشجویان و اساتید دانشگاه درباره آوینی منتشر شده است؛ یکی کتابی که در حقیقت رساله کارشناسی ارشد یک دانشجو در ایتالیا به نام «واقع گرایی اسلامی به مثابه نظریه فیلم، مرتضی آوینی» نوشته محمدعلی طائی است که توسط انتشارات علمی- فرهنگی منتشر شده و دیگری کتابی است که در ماههای اخیر توسط بنیاد سینمایی فارابی و با همکاری انتشارات واحه ترجمه و منتشر شده است به نام «روایت جنگ در دل جنگ» که در حقیقت نگاهی به مستندسازی و روش ایشان است.
دوویکتور برای آوینی شناسنامه درست کرده
مترجم کتاب «روایت جنگ از دل جنگ» در این نشست به این مسئله اشاره میکند که دوویکتور در این اثر برای کار شهید آوینی شناسنامه درست میکند و نشان میدهد سینمای مستند آوینی چطور در سنت سینمای نوین ایران شکل گرفته است.
شاکری، ارزشمندی دیگر کار دوویکتور را تهیه تاریخ شفاهی شیوه ساخت روایت فتح میداند و میگوید: «مصاحبه نویسنده این کتاب با فیلمبرداران گروه شهید آوینی و ثبت و ضبط شیوه و منطق تصویربرداری آنها باعث حفظ این سنت شد. دوویکتور در نهایت روایت از فرم را به تصویر ارتباط داده و در نهایت به متن میرسد. وی نتیجه گرفت: بر خلاف کارکردی که شهید آوینی برای آثار خودش قائل بود یعنی اثر تبلیغاتی در زمان جنگ، این آثار فراتر از مخاطبانش زندهاند و تعبیر و تفسیر میشوند، مراجع سینمایی دارند و دوویکتور شهید آوینی را خیاط زمان میداند که در کار تدوین فیلمهای گرفته شده کار مدرنی را ارائه میدهد.»
امینی نیز به روند آشنایی با نویسنده مییپردازد و میگوید: «اولین بار سال ۲۰۱۲ با خانم دوویکتور ملاقات کردم و در مجموع تا زمان چاپ شدن اثر که سال ۲۰۱۵ است ما پنج دیدار داشتیم، بعد از اینکه کتاب به فرانسه چاپ شد مایل بودم نشر واحه این کار را چاپ کند که مطلع شدم روند ترجمه و چاپ از قبل به همت بنیاد فارابی و انجمن ایرانشناسی فرانسه در ایران آغاز شد و ما به عنوان نفر سوم وارد این روند شدیم. انتشارات واحه مسئولیت ویرایش کتاب را برعهده داشت.»
وی با اشاره به نکات ارزشمند کتاب میگوید: «نویسنده به وضعیت اجتماعی و سیاسی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران میپردازد و بعد روی مستندهای شاخص از چهار مستندساز برجسته ایرانی متمرکز میشود. همچنین در ادامه به فرم سینمای شهید آوینی اشاره و بعد تبیین میکند چرا این فرم با فرم سینماگران مبتکر سنخیت دارد. نویسنده مسیر درست و پیوستهای را انتخاب میکند و به همان نتیجهای که از اول به عنوان فرضیه مطرح کرده میرسد. امروز و ۲۸ سال بعد از درگذشت شهید آوینی ندیدهایم در تحقیقاتی به تفکر، ماهیت و سینمای او به شکل جدی پرداخته شود در حالیکه او با بیش از ۷۰ قسمت برنامهسازی برای تلویزیون هم در طول جنگ و هم بعد به شکل نظری و عملی این تفکر را نشان داد.»
آوینی با امثال آل احمد و شریعتی قابل قیاس است
در ادامه سیدعلی میرفتاح به عنوان منتقد و از اعضای هیئت تحریریه مجله سوره با تأکید بر اهمیت کار دوویکتور به عنوان فردی که جنگ هشت ساله ایران را ندیده و در فضای آن نیز قرار نداشته است، اما برای درک وجه سینمایی آن بسیار تلاش کرده است، میگوید: «روش نویسنده در این کتاب، نوشتن کتاب حرفهای تحقیقاتی را یاد میدهد.»
به عقیده فتاح امروز ۲۸ سال از نبودن شهید آوینی از بین ما میگذرد، اما هنوز گویا برای بسیاری از ما زنده است و از این جهت با افرادی مانند جلال آل احمد (۱۳۰۲ تا ۱۳۴۸) و علی شریعتی (۱۳۱۲ تا ۱۳۵۶) قابل مقایسه است. افراد زیادی مایلند درباره او بدانند و بخوانند و حتی اگر ما اهمال کنیم کسانی از خارج از ایران میآیند و روی این فرد کار میکنند. هنوز گرد فراموشی روی او ننشسته است با اینکه نسبت به ۲۸ سال قبل تغییرات زیادی روی داده و اقتضائات رسانه دستکم به شدت تغییر کرده است.
سردبیر پیشین روزنامه اعتماد مهمترین دلیل این امر را در مسئله داشتن و دغدغهمند بودن شهید آوینی میداند و میگوید: «او دردمند بود و با صداقت به موضوعات میپرداخت، همین امر باعث شده است ماندگار شود.»
محمدحسین مهدویان نیز در ادامه با اشاره به جذاب نبودن نام و تصویر روی جلد کتاب عنوان میکند: «از مدتها قبل خبر داشتم خانم دوویکتور در حال نوشتن کتابی در مورد سینمای دفاع مقدس و شهید آوینی است و وقتی کتاب چاپ شد و به دستم رسید بعد از مدتی خواندن آن را شروع کردم. خواندن این کتاب هم خاطرات مرا از گذشته عمیقتر کرد و هم دانستههای مرا با گذشتهها مرتبط.»
مهدویان این اثر را با کتابهای مرجعی در حوزه سینما مانند تاریخ سینمای ایران مقایسه و اضافه میکند: «جای تأسف است که در فضای دانشگاهی ما هم زمینه تولید چنین کارهایی فراهم نیست و هم انگیزههای شخصی برای آنها وجود ندارد.»
روایت فتح پروپاگاندا نیست
میرفتاح در ادامه به بخش دیگری از شخصیت شهید آوینی اشاره و عنوان میکند: «سوءتفاهم اسلامی یا دینی کردن سینما از دهه ۷۰ آغاز شد؛ در حالی که شهید آوینی با این امر مخالف و معتقد بود تا وقتی به لحاظ تکنیکی بر سینما تسلط نداشته باشیم، نمیتوانیم راجع به اسلامی بودن یا نبودن آن بحث کنیم.»
وی با اشاره به ساخت آثاری برای تشویق مردم در جبهه و به طور کلی پروپاگاندا در زمان جنگ میافزاید: «با اینکه خود شهید آوینی میگفت این آثار تبلیغیاند، روایت فتح پروپاگاندا نیست و نباید از آن منظر به آن پرداخت. روایت فتح بر خلاف اقتضائات رسانه که باید مخاطب را دچار غفلت کند از چند خصوصیت متضاد برخوردار است؛ اول مرگ آگاهی و دوم اینکه رویدادهای روز ایران را در زمان جنگ تحمیلی دارای دو وجهه ظاهری و باطنی میداند. وجهه ظاهری همان است که در دهه ۶۰ خورشیدی هستیم، اما شهید آوینی باطن آن را در ادامه تاریخ انبیا میدانست که فهم این امر به مبانی عرفانی نیاز دارد. آوینی روایت فتح را به برنامهای مرگآگاهانه در امتداد تاریخ انبیا تبدیل کرد.»