محمدرضا هاديلو - جوان آنلاين: اگر تا چندی پیش بحث آبیاری زمینهای کشاورزی و بهخصوص کشت سبزی با فاضلابها در اطراف شهرها مطرح بود، حالا کمبود آب و خشکسالیها باعث شده تا استانهایی که تا دیروز به پرآب بودن و سرسبزی و بارشهای زیاد شهرت داشتند هم به نوعی به سمت استفاده از فاضلابها بروند. «گلستان» از جمله استانهاییاست که حالا بخشی از شالیزارهایش با فاضلاب سیراب میشوند. دسترسی ارزان و سریع به پساب و کسب درآمد بیشتر سبب شده تا برخی کشاورزان، برای کسب درآمد بیشتر تبعات مخرب و زیانبار آبیاری محصولات زراعی با فاضلاب را نادیده گرفته و زندگی و سلامتی هموطنان را به خطر بیندازند.
گلستان که از اسمش معلوم است چه سرزمین رویایی و زیبایی بوده و هر گوشه آن تکهای از بهشت است حالا زمینها و بهخصوص شالیزارهایش اسیر سودجویانی شده که با استفاده از فاضلاب سلامتی مردم را به خطر انداختهاند. دسترسی ارزان و سریع به پساب و کسب درآمد بیشتر سبب شده تا برخی کشاورزان گلستانی به تبعات مخرب و زیانبار آبیاری محصولات زراعی با فاضلاب، توجه نکرده و با این روش سلامتی دیگر هموطنان را تهدید کنند.
انگار هدایت فاضلابها به سمت شالیزارها کم کم به یک عادت تبدیل میشود و آبیاری این زمینها با پسابهایی که بوی تعفن میدهند در ماههای پایانی تابستان شدت بیشتری یافته است.
در اوج بیتوجهی مسئولان و بسته شدن چشم سازمانها و نهادهایی که باید جلوی تخلفات را بگیرند، در شهرهای گرگان، علیآباد کتول، آزادشهر و چندین شهر دیگر میتوان به راحتی دید که برنجها با چه کثافاتی رشد کرده و رنگ سبز به خود میگیرند.
البته این اتفاق برای امروز و دیروز نیست و در سالیان گذشته نیز موارد متعددی از این تخطیها در شهرهای مختلف مشاهده میشد، اما به صورت جدی با این افراد برخورد نشده است، زیرا منافع مالی حاصل از این کار به اندازهای «جذاب» و «وسوسه انگیز» است که سودجویان از تکرار چنین عمل مجرمانهای واهمه ندارند.
بر اساس ماده ۶۸۸ قانون مجازات اسلامی، هرگونه عملی که تهدید علیه بهداشت عمومی بوده از جمله استفاده از پساب یا فاضلاب برای آبیاری محصولات کشاورزی، جرم و مستوجب مجازات است، ولی این بند از قانون هم مثل هزاران ماده و تبصره دیگر هرگز اجرا نمیشود و اگر هم بشود، با یک جریمه میتوان آن را خرید.
دستگاهها خود را مسئول نمیدانند
تخلفات در عرصههای مختلف آنقدر زیاد است که وقتی دست روی هر چیزی بگذاریم میتوان حرکتی غیرقانونی در آن دید. آبیاری اراضی زراعی و صیفیجات با فاضلاب هم از آن دسته موضوعاتی است که حالا با کاهش آبهای زیر زمینی و خشکسالیهایی که چندین دهه است استانها را فرا گرفته، افزایش چشمگیری یافته است.
اگر از موضوع غیرقانونی بودن آبیاری اراضی با فاضلاب بگذریم، این کار چالشهای بهداشتی زیادی را به همراه دارد و با توجه به اینکه فاضلاب خام مملو از عناصر شیمیایی و برخی فلزات سنگین است، رسوب این مواد در گیاهان سلامتی شهروندان را به مخاطره میاندازد؛ اتفاقی که میطلبد مسئولان و متولیان امر به صورت جدی و ضربتی با آن مقابله کنند.
دکتر زهرا قاسمی، کارشناس محیط زیست با بیان اینکه فاضلابهای شهری به دلیل استفاده نامتعارف شهروندان از انواع شویندههای شیمیایی سرشار از سولفات و انواع فسفاتها و البته فلزات سنگین مانند نیکل و سرب است که هر یک از این آلایندهها، چرخه زیستی زیستمندان گیاهی و جانوری را با آسیب جدی روبهرو میکنند، میگوید: «استفاده از فاضلاب در محصولات زراعی بیواسطه مانند شالیزارها، مزارع کاهو و گوجه فرنگی و کلم میتواند سلامت انسان را به خطر بیندازد.» وی با اشاره به اینکه نظارت و پایش از مزارعی که از فاضلاب استفاده میکنند متولی مشخصی ندارد و هر دستگاه به صورت جزیرهای مبادرت به سرکشی و بازدید از مزارع میکند، تأکید میکند: «به همین دلیل در این بخش توفیق خاصی نداریم و به رغم هشدارها این رویه استمرار دارد.»
مصرف فاضلاب در روستاهای پایین دست
یکی از منابع پساب تصفیهخانهها هستند. در گلستان هم تصفیهخانهها، پساب تصفیه شده را درون کانالهای آب منتقل میکند که از آنجا به رودخانهها میریزد. هم اکنون خروجی شبانهروزی تصفیه خانههای گلستان واقع در گرگان، بندرگز، بندرترکمن و کردکوی ۴۰ هزار مترمکعب است. از این میزان ۲۰ هزار مترمکعب مربوط به تصفیه خانه گرگان است. تاکنون هم به استفاده از پساب در زراعت چوب، کشت پنبه و محصولاتی که خوراکی نیستند، توصیه شده است.
آنطور که معاون بهره برداری و توسعه فاضلاب شرکت آب و فاضلاب گلستان میگوید، مصرفکننده عمده برای استفاده پساب تصفیه شده در استان وجود ندارد و براساس آییننامههای جهاد، باید اعلام شود که پساب با این ویژگی برای چه محصولاتی قابل استفاده است.
گرگان، آق قلا، رامیان، آزادشهر و ... آبریز بوده و اکثر فاضلاب شهری و روستایی در پایین دست، جمع شده و کشاورزان از آن استفاده میکنند. استفاده از این آب برای برخی محصولات مانند سبزی و صیفیجات خطرناک است. علاوه بر آن با بارش باران مواد سمی موجود در پلاستیکها و سقفهای ایرانیتی، شسته شده و به کانالهای میریزد و از آنجا به مزارع میرسد که این امر هم سلامتی مردم را تهدید میکند. متأسفانه به دلیل کاهش بارش و کمیاب شدن آب، استفاده کشاورزان در فصل تابستان از فاضلاب افزایش یافته یا به دلیل شراکتی بودن چاهها امکان استفاده دائم از آب چاه وجود ندارد، بنابراین کشاورزان به سمت بهکارگیری فاضلاب که حاوی مواد خطرناک مانند آزبست، سرب و... است، میروند. شناسایی افرادی که از این آب استفاده میکنند با جهاد کشاورزی بوده، اما ساماندهی آن کار گروهی میطلبد و دستگاههای زیادی در آن نقش دارند.
نبود متولی مشخص برای شناسایی و دلیل عدم ساماندهی و برخورد با این مسئله را میتوانیم با تهیه پروتکلی و مشخص کردن مسئولیت هر دستگاه مشخص کنیم تا شاهد این امر نباشیم.
مدیر گروه سلامت محیط و کار مرکز بهداشت گلستان هم این موضوع را تأیید کرد و با بیان اینکه آبیاری با پساب اگر در شرایط زیست محیطی مناسب باشد برای درختان غیرمثمر قابل پذیرش است که آن هم باید با پساب تصفیه شده باشد، میگوید: «به سبب خشکسالی برخی زارعان از فاضلاب خام یا پساب تصفیه شده، استفاده میکنند.»
سیدمحسن علوینیا ادامه میدهد: «بازرسی و نظارت توسط کارشناسان بهداشت انجام میشود و در بسیاری از مواقع مالک زمین برای مرکز بهداشت مشخص نیست و نیاز به همراهی جهاد کشاورزی و شناسایی و معرفی مالک دارد. بیشترین گزارشها هم اکنون در شهرستان آزادشهر و گرگان بوده، اما این پدیده در کل استان فراگیر شده است و شاهد افزایش تعداد پروندهها هستیم.» به گفته این مسئول، تعداد افرادی که به مراجع قضایی معرفی میشوند تناسبی با «واقعیت موجود» ندارد و آمار جهاد بسیار کمتر از واقعیت است.