سرویس سیاسی جوان آنلاین: ریچارد نفیو، مسئول تیم طراحی تحریمها علیه ایران منجر به برجام، در دوره دوم اوباما و چهر ه اصلی تیم پشتیبانی مذاکرهکنندگان این توافق در امور تحریمها در وین بوده است. نفیو پیش از آن، به مدت ۱۰ سال مسئول امور ایران در شورای امنیت ملی در کاخ سفید و قائم مقام هماهنگی سیاست تحریم در وزارت خارجه ایالات متحده بوده است. نفیو در کتاب «هنر تحریمها، نگاهی از درون میدان» به تشریح چارچوب فکری و عملی خود در طراحی تحریمها علیه ایران با هدف افزایش حداکثری تأثیر و موفقیت آنها میپردازد.
از منظر نفیو راهبرد تحریمها بر یک بنیان اصلی استوار است که ترکیب فشارهای مختلف را میتوان بر یک کشور اعمال کرد تا بر استقامت آن فائق آمده و او را وادار به تغییر سیاست کرد. از منظر وی، استقامت همان قاطعیت روانشناختی کشور هدف برای انکار پیروزی کشور تحریمکننده و همچنین ادامه دادن به مسیری است که برای خود انتخاب کرده است. در نتیجه تحریمها در اصل با هدف تحتالشعاع قرار دادن این قاطعیت و عزم روانشناختی ایجاد شده است. نکته اساسی قابل استفاده برای ما در کتاب نفیو، نحوه مواجهه و مقابله یک کشور در برابر تحریمهاست. از منظر نفیو پاسخهای ارائه شده به تحریمها توسط کشورهای هدف میتواند بسیار متفاوت باشد، اما در نگاه کلی در دو حوزه تقسیم بندی میشود: میتوان اثر تحریمها را پذیرفت و آنها را مدیریت کرد یا آنها را کنار زد و در برابر آنها مقاومت نمود، به عبارت دیگر میتوان گفت دو نوع مواجهه با تحریمها وجود دارد: مواجهه سیاسی تا حدودی فعالانه و به لحاظ اقتصادی منفعلانه و در مقابل مواجهه سیاسی با اقتصادی فعالانه. نفیو مواجهه نخست را پذیرش و مواجهه دوم را استقامت در برابر تحریمها مینامد.
پذیرش تحریم در مقابل استقامت در برابر آن
از منظر وی، منظور از بحث پذیرش تحریمها نوعی اذعان کردن به ناتوانی کشور تحریم کننده است، بدین معنا که تحریم نشاندهنده عجز کشور تحریم کننده در مقابل کشور هدف است. کشورهایی که از این پاسخ در برابر تحریمها استفاده میکنند، اساساً در برابر کشور تحریمکننده تسلیم نمیشوند و روش کلی کار خود را نیز عوض نمیکنند، اما در عین حال هم تلاش نمیکنند که اعمال تحریمها را به چالش بکشند یا از پیامدهای آن به عنوان نتیجه فرار کنند. در عوض این کشورها خود را با اعمال تحریمها انطباق میدهند و راههایی را شناسایی میکنند که یا از آن سود ببرند یا از آن در جهت اهداف سیاسی خود چه در داخل و چه در بیرون از کشور استفاده کنند. نفیو پاسخ و واکنش ونزوئلا به اعمال تحریمهای امریکا علیه هفت مسئول این کشور در سال۲۰۱۵ را از این نوع نگرش نسبت به تحریمها میداند چراکه ونزوئلا میتوانست به متحدان بینالمللی خود اینطور نشان دهد که توانسته در برابر امپریالیسم امریکا مقاومت بکند و با این کار حتی جایگاه خود را بالاتر ببرد و رئیسجمهور ونزوئلا آقای مادورو هم توانست جایگاه خود را در میان مردم از این طریق ارتقا دهد.
از منظر نفیو استقامت در برابر درد تحریم اقتصادی، همان توانایی است که یک اقتصاد در عین از دست دادن بسیاری از ظرفیتهای تولیدی خود برای ادامه حیات دارد. مانند گروهان نظامی که حتی در صورت از دست رفتن آن، یک ارتش میتواند کار خود را پیش ببرد. اهمیت داشتن روش و راهبرد برای استقامت در کشور هدف این است که وقتی راهبردهایی برای حفظ استقامت وجود داشته باشد، کشورهایی که در معرض تحریم قرار میگیرند عزم خود را بالاتر برده و جایگاه خود را در این زمینه تقویت میکنند.
رویکرد کلی کشورها در راهبرد استقامت، به حداقل رساندن آثار منفی تحریمها از طریق گذر از آنها و دور زدن آنهاست، به نحوی که کشور اولیه تحریمکننده نیز درد ناشی از تحریمها را از طریق اقدامات جبرانی احساس کند. از منظر نفیو، ایران یک نمونه بارز در این مسئله است. ریچارد نفیو در قسمتهای زیادی از کتابش با اشاره به مصادیق مختلف، نحوه استقامت ایران در مقابل تحریمها را بررسی کرده است که بازخوانی آن میتواند برای ما درسآموز و عبرتآموز باشد.
دور زدن تحریمها توسط ایران و مشکلساز شدن تداوم تحریم
نفیو در کتابش به دور زدن تحریمها توسط ایران و دشوار شدن تداوم تحریمها برای امریکا اشاره میکند. به گفته وی دلیل عمده ایجاد این دشواری این بود که راهبرد ایران برای استقامت در برابر تحریمها دارای اقدامات انحرافی بسیار پیچیدهای بود. واسطههای تأمین اجناس و کالاها که برای ایران به صورت مخفیانه کار میکردند، شرکتهای صوری را در نقاط مختلف دنیا تأسیس کرده بودند که اغلب این مسئله در جاهایی اتفاق میافتاد که مقررات و ضوابط ملی ضعیفی بر کار شرکتها حاکم بود. تأمین کنندگان مالی ایران نیز به طریق مشابه از خلأهای موجود در نظارت بر بخش خدمات مالی و مسائل قانونی آن استفاده میکردند تا مسیرهایی را برای به جریان انداختن پرداختها به ایران و ارائه ارز به این کشور به وجود بیاورند. امریکا در جایگاهی قرار داشت که میتوانست به دولتهای خارجی کمک کند تا با برخی از این چالشها مقابله کنند، اما امکان مقابله با همه آنها وجود نداشت، ضمن اینکه ظرفیت امریکا نیز نامحدود نیست و تعداد تحریمهای اعمال شده و اولویتهای اعمال آنها که از سال۲۰۱۰ تا ۲۰۱۳ وجود داشت، گاهی آنقدر زیاد بود که اعمالکنندگان و اجراکنندگان از پس اجرای همه آنها برنمیآمدند. نکته دیگر اینکه منابع اطلاعاتی نیز محدود هستند و استفاده از آنها محدودیتهایی دارد. خصوصاً اگر نیت استفاده از این منابع غور کردن در اطلاعات محرمانه دولتهای خارجی باشد، حتی در مواردی که امریکا میخواست دخالتی انجام بدهد تا یک تحقیق و تفحص خارجی به سرانجام برسد، محدودیتهایی وجود داشته که عملاً امکان متقاعد کردن کشور خارجی برای پیوستن به جریان مذکور و امکان کمک امریکا به آن کشور را محدود میکرد. در نتیجه این محدودیتها و فعالیتهای ایران در دور زدن تحریمها، نفیو اقدامات امریکا در این زمینه را به یک بازی ناپایان تشبیه کرده است که نتیجه آن از پیش معلوم نیست.
خودکفایی در تولید بنزین و شکست توطئه تحریم
نویسنده کتاب در برخی از موارد اذعان میکند که عدم درک درست از شرایط ملی یک کشور میتواند به اعمال تحریمهایی منجر بشود که استقامت طرف مقابل را تقویت میکند. به عبارت بهتر تحریمهایی وضع میشود که کشور هدف از آنها استقبال میکند، چراکه وضعیت اقتصادی و سیاسی درون آن کشور را بهبود میدهد و حتی جایگاه بین المللی آن کشور را نیز ارتقا میبخشد. نمونهای از این مورد را میتوان در شکست پروژه تحریم بنزین در ایران ملاحظه کرد. نفیو ماجرای اعمال این تحریم و چگونگی شکست آن را اینچنین روایت میکند:
در این باره ایران به جای اینکه بلافاصله امتیاز بدهد و فعالیتهای پنهانش را کنار بگذارد، روشهای مختلف قاچاق را در پیش گرفت و در کنار آن نیز پالایشگاههای خود را باز طراحی کرد تا نیاز بنزین داخلی را تأمین کند. نتیجه این کار تولید بنزینی بود که این کشور را از واردات بنزین خودکفا کرد، پس ایران توانست از این فشار عبور کند.
استقامت ایران در مقابل تحریمها و توسعه بخش غیرنفتی
معمار تحریمهای ایران با ذکر مصادیق استقامت ایران در برابر تحریمها، به مواردی اشاره میکند که نه تنها ایرانیان با هنر استقامت خود توانستند توطئه و تهدید تحریم را خنثی و بیاثر نمایند بلکه توانستند این تهدید را به فرصتی برای اصلاح و پیشرفت اقتصادی کشور خود تبدیل کنند. به گفته وی در تحریمهای اعمالشده در سال های۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳ دولت ایران تلاش کرد تا حس معمولی بودن وضعیت اقتصادی را در قسمت اعظمی از زمان تحریمها به نمایش بگذارد. مقامات دولتی آمار اقتصادی مطلوب را مدام تبلیغ میکردند، خصوصاً آنهایی که در دوره تحریم آسیبی ندیده بودند. در کنار این مسئله دولت قراردادهایی را با کشورهای مختلف به امضا رساند تا نشان دهد اقتصاد ایران آسیبی ندیده و به کار معمول خود ادامه میدهد. نفیو تأکید میکند که ایرانیها از فرصت ایجاد شده از تحریمهای بین المللی برای ایجاد یک برنامه اصلاحاتی و آزادسازی اقتصاد و مصون کردن آن در برابر تحریمهای خارجی استفاده کردند و درست در همان زمان ایران تلاش میکرد تا انسجام درونی را از طریق دعوت مردم به اقتصاد مقاومتی و پایان دادن به آثار تحریمها از طریق دور زدن آنها افزایش دهد.
در مجموع با توجه به آنچه ریچارد نفیو و کارشناس مرکز پژوهشهای کنگره امریکا بدان اذعان کرده، میتوان گفت که تحریمها در عین اینکه تهدیدی است که در صورت عدم اتخاذ راهبردهای مناسب برای مقابله با آن میتواند آسیبهای زیادی برای اقتصاد کشور داشته باشد، از سوی دیگر فرصتی است که میتوان با تکیه بر آن، برخی اصلاحات اساسی و بازسازی اقتصادی که در صورت فقدان شرایط تحریمی بدان توجهی نمیشد، پیگیری کرد.
به فرصت بودن تحریمها توسط معمار کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (ره) و حضرت آیتالله خامنهای نیز اشاره شده است. از منظر امام (ره) «این جنگ و تحریم اقتصادی و اخراج کارشناسان خارجی، تحفهای الهی بود که ما از آن غافل بودیم. اکنون اگر دولت و ارتش کالاهای جهانخواران را خود تحریم کنند و به کوشش و سعی در راه ابتکار بیفزایند، امید است که کشور خودکفا شود و از دریوزگی از دشمن نجات یابد.»