جنگلهای هیرکانی ایران که بخشی از آن در جمهوری آذربایجان قرار دارد یکی از مهمترین مناطق زیستی در جهان محسوب میشود. این جنگلها در فهرست میراث طبیعی یونسکو به ثبت رسیدهاند و نقش بسیار مهمی در شکلگیری چرخه زندگی جانوران و گیاهان ایفا میکنند. انواع گونههای جانوری و گیاهی در این منطقه وجود دارند که همگی آنها بسیار ارزشمند هستند. متأسفانه در حال حاضر برخی از بخشهای جنگلهای هیرکانی از بین رفته و گونههای جانوری و گیاهی آن منقرض شدهاند. با این حال هنوز برنامههای زیادی برای از بین بردن کامل آن وجود دارد و ساخت تله کابین در بخش ناهارخوران گرگان در استان گلستان خودش مصیبتنامهای بیانتهاست. با اینکه بارها درباره اجرای پروژههایی مثل احداث سد در مازندران که ۳۰ هزار اصله درخت را به نابودی کشاند و اجرای طرحهای گردشگری که موجب تخریب جنگلها میشوند، هشدارهای زیادی داده شده است، اما انگار آنچه مهم نیست همین منابع طبیعی و محافظت از آنهاست و بس.
شاید خیلی بیراه نباشد که جنگلهای هیرکانی را پارک ژوراسیک ایران بدانیم. این جنگلها در دوره سوم زمین شناسی شکل گرفتند و با سر رسیدن عصر یخبندان اکثر آنها دوام نیاوردند و از بین رفتند. اما آب و هوای معتدل دریای خزر بهترین محیط برای ادامه حیات این جنگلها بود. برای همین جنگلهای هیرکانی تبدیل به نوار سبزی شدند و جنوب دریای خزر را فرا گرفتند. از این رو ما آنها را به عنوان جنگلهای شمال میشناسیم.
قدمت این جنگلها بین ۲۵ تا ۵۰ میلیون سال تخمین زده شدهاند. این زمان مربوط به دوره سوم زمین شناسی است. به همین دلیل جنگلهای هیرکانی را فسیلهای زنده زمین مینامند.
ایران مالک اصلی هیرکانی
حدود یک دهه قبل جمهوری آذربایجان درخواست کرد تا جنگلهای هیرکانی را به نام خودش در یونسکو ثبت کند، اما چون بخش عمده این جنگلها واقع در ایران است، این درخواست رد شد. بعد از آن تصمیم گرفتند تا دو کشور ایران و آذربایجان به صورت مشترک درخواست دهند و پس از کلی اختلاف نظر، این جنگلها در سال ۲۰۱۹ به ثبت جهانی یونسکو رسید. اما این ثبت کمکی به جنگلهای هیرکانی نکرد و روند تخریب آن را کم نکرد.
ابتدای قرن حاضر مساحت این جنگلها ۵/۳ میلیون هکتار بود و در این مدت کوتاه نیمی از آنها از بین رفت و تنها حدود ۱۰ درصد آن مورد محافظت قرار گرفته است.
ساخت و ساز بیرویه در این جنگلها هر روز از وسعت آنها کم میکند و اگر این روند ادامه پیدا کند در آیندهای نه چندان دور جنگلهای شمال ایران نابود خواهد شد. از دلایل دیگر این تخریب گسترده چرای بیرویه دام، توسعه صنعت چوب و کاغذ، تصرف زمینها و به زیر کشت بردن آنها، توسعه ناپایدار گردشگری و آتش سوزیهای عمدی و غیرعمدی است.
از دیگر دلایل اصلی تخریب این جنگلها این است که بدون هیچ مطالعهای در این مناطق، سدسازیهای گسترده صورت میگیرد. یکی از آنها سد گلورد استان مازندران است که برای اجرای این پروژه بیشتر از ۳۰ هزار درخت از بین رفت.
حالا هم در استان گلستان در کنار تغییر کاربریها و آفات، برخی مدیران اصرار دارند با احداث تله کابین، آخرین بازماندگان گنجینه یونسکو در این منطقه را نابود کنند.
حدود سال ۱۳۸۶ بود که طرح تله کابین «ناهارخوران» گرگان مطرح شد که از همان موقع موافقان و مخالفان زیادی دارد. از یکسو برخی مدیران این پروژه را سکوی پرتاب گردشگری استان میدانند و مخالفان هم مسائل زیست محیطی، شهری و ترافیکی را مطرح میکنند که بسیار قابل قبولتر است.
این طرح در شرایطی مطرح میشود که مسئولان گلستانی هنوز در بهکارگیری روشهای ساده برای جذب گردشگر برنامهای ندارند و با توجه به وجود پروژههای نیمه تمام، تلاش مجموعه مدیریتی گلستان برای گرفتن مجوز احداث پروژه تله کابین گرگان اصلاً منطقی نیست.
حتی شنیده شده است در سفر اخیر علی سلاجقه رئیس سازمان محیط زیست کشور به گلستان و بازدید از محل دو تله کابین ناهارخوران و کبودوال مقرر شده مباحث مرتبط با این دو تله کابین با نظر مثبت دوباره ارزیابی شود و مراحل لازم برای صدور مجوز نهایی به طور ویژه در دستور کار قرار گیرد.
کارشناسان معتقدند جنگل ناهارخوران گرگان و منطقه کبودوال علیآباد کتول یک دارایی عمومی و مشترک میان نسلی است که هیچ فرد یا مدیری نباید زمینه تخریب آن را فراهم کند. حتی اگر این دستاندازی در لوای «رونق گردشگری» یا «توسعه گلستان» باشد.
جدیت در تخریب جنگلها
انگار احداث تلهکابین آنقدر جدی است که تمرکز مسئولان شهری گرگان روی آن بیش از هر چیز دیگری میباشد.
در همین رابطه یکی از اعضای عضو شورای اسلامی شهر گرگان با بیان اینکه در سفر رئیس سازمان محیط زیست مقرر شد تا مطالعات اثرات زیست محیطی پروژه تله کابین گرگان انجام شود، میگوید: «اختلاف نظری در خصوص محدوده اجرای طرح وجود داشت، طرح شهرداری ۴۸ هزار متر و کمتر از پنج هکتار بود ولی محیط زیست مدعی بود از این میزان بیشتر بوده است، بنابراین مطالعات زیست محیطی آن باید انجام شود.»
حجت مقسم میافزاید: «طبق قانون اگر مساحت عرصه و اعیان کمتر از پنج هکتار باشد، تأییدیه محیط زیست استان کفایت میکند، اما بیش از این میزان نیازمند مجوز سازمان محیط زیست است، بنابراین مقرر شد در شروع کار، مساحت پروژه مشخص شود. بعد از حل این مسئله و انجام مطالعات، طرح پروژه به شورای عالی معماری و شهرسازی ارسال شده و آنجا نظر نهایی را میدهند.»
به گفته این مسئول، دیدگاههای مختلفی در خصوص احداث تله کابین ناهارخوران وجود دارد که یکی از آنها به دلیل آسیب به محیط زیست و منابع طبیعی و ترافیک، اجرای آن را به صلاح نمیدانند و بیان میکنند، این پروژه باید در جای دیگری اجرا شود.
مقسم با موافقت ضمنی با گروه اول و بیان اینکه باید تمام مسائل و ملاحظات شهری و اجتماعی در این پروژه لحاظ شود، ادامه میدهد: «گروه دوم هم با اشاره به شرایط معیشتی مردم و مزیت نسبی گردشگری گرگان عنوان میکنند اجرای این پروژه برای شهر اشتغالزایی و درآمد به همراه دارد، بنابراین باید آن را عملیاتی کنیم.»