حدود ۹۰ درصد انسانها مرتب کافئین استفاده میکنند، اما کمتر کسی اصلاً کافئین را مخدر به حساب میآورد، چه رسد به اینکه مصرف روزانه آن را اعتیاد بداند. کافئین موجب افزایش تحرک، کارآمدی و سرعت میشود، ولی به اندازهای وابستهاش شدهایم که هشیاریمان در گرو آن است. این مطلب را مایکل پولان نویسنده چندین کتاب در حوزه تأثیرات تغذیه و انواع موادغذایی نوشته است. خلاصهای مفید از مقاله مشروح او را در ادامه میخوانید.
بعد از عمری قهوهخوردن اول صبح و چای سبز وسط روز و گاهی کاپوچینویی بعد از ناهار، کافئین را به روش بوقلمون سرد کنار گذاشتم.
مصرف کافئین، کمابیش در بیشتر ما به شرط هشیاری بدل شده است. حدود ۹۰درصد مردم مرتب کافئین استفاده میکنند و به همین خاطر، پرمصرفترین داروی روانانگیز در جهان و تنها مخدری است که (معمولاً در قالب نوشیدنیهای گازدار) به فرزندانمان میدهیم، اما کمتر کسی اصلاً کافئین را مخدر به حساب میآورد چه رسد به اینکه مصرف روزانه آن را اعتیاد بداند. مصرف کافئین آنقدر رواج پیدا کرده که کسی توجه نمیکند هشیاری با مصرف کافئین نه حالت طبیعی انسان بلکه در واقع وضعیتی تغییر یافته است و از قضا، چون تقریباً همه به این وضعیت مبتلا هستیم از چشممان پنهان میماند.
دانشمندان عوارضی مانند سردرد، خستگی، خوابآلودگی، اخلال در تمرکز، کاهش انگیزه، تحریکپذیری، پریشانی شدید، ملال و از دستدادن اعتماد به نفس را عوارض طبیعی ترک کافئین دانستهاند.
طبق آنچه پژوهشگران در مصاحبههایمان گفته بودند، فرآند ترک، درحقیقت هنگام خواب شب و «افت» اثرات روزانه کافئین آغاز شده بود. قدرت - یا لذت! - چای یا قهوه اول صبح نه بهخاطر خاصیت نشاطآمیز و برانگیزنده آن، بلکه بیشتر به دلیل از بین بردن علائم ترک کافئین است که هنگام شب کمکم بروز میکنند. بخشی از موذیگری کافئین هم به همین موضوع برمیگردد. مکانیسم عمل یا «فارماکودینامیک» کافئین چنان با ریتم بدن انسان هماهنگ است که قهوه اول صبح امروز درست سر ضرب و به موقع میرسد تا کار قهوه دیروز را ادامه دهد و پریشانی ذهنی در شرف وقوع را در نطفه خفه کند. بهاینترتیب، کافئین هر روز خود را بهترین راهحل مشکلی معرفی میکند که خودش به وجود آورده است.
این بار در کافیشاپ، بهجای «نصف با کافئین، نصف بیکافئین» همیشگی، دمنوش نعنا سفارش دادم. بعد از چند هفته، نارساییهای ذهنی ترک کافئین بهبود یافت و بار دیگر توانستم پیوسته فکر کنم - افکارم را بیش از دو دقیقه در ذهن نگه دارم- و خیالات فرعی را از خود برانم، اما هنوز، بهخصوص وقتی در جمع قهوهخورها و چایخورها بودم، یعنی تقریباً همیشه و همه جا، احساس میکردم از نظر ذهنی کمی عقبم.
آنچه از دست داده بودم نظم و ترتیبی بود که قبلاً کافئین و مناسک آن به روزهایم، بهخصوص هنگام صبح میداد. دمنوش - که اصلاً روانانگیز نیست یا اگر هم باشد، خیلی کم است- نمیتواند مثل قهوه و چای روز آدم را همزمان که جریان ذهنی کافئین فرومینشیند و بالا میآید در قالب ضربآهنگهای منظم اوج و حضیض انرژی سازماندهی کند. نیازی به گفتن نیست که مد صبح چه نعمت بزرگی است، ولی جزر عصر هم به نوبه خود آرامشبخش است که یک لیوان چای میتواند آرامآرام جهت عکس به آن بدهد.
ظاهراً توافق عمومی بر این است که کافئین عملکرد ذهنی (و بدنی) را تا اندازهای بهتر میکند. حال اینکه آیا کافئین خلاقیت را هم بیشتر میکند یا نه مسئله دیگری است و دلایلی وجود دارد که نشان میدهد اینگونه نیست. کافئین موجب افزایش دقت و تمرکز میشود که بیتردید تفکر خطی و انتزاعی را بهبود میبخشد، اما خلاقیت اصلاً ارتباطی با این شیوه تفکر ندارد. حتی چه بسا خلاقیت زمانی شکل بگیرد که شکل خاصی از تمرکز وجود نداشته باشد و ذهن از قیدوبند تفکر آزاد باشد.
حال باید بپرسیم قهوه و بهطور کلی کافئین دقیقاً چگونه ما را فعالتر، کارآمدتر و سریعتر میکند؟ چطور ممکن است این مولکول کوچک انرژی بدن انسان را بدون همکاری کالری تأمین کند؟ آیا کافئین مصداق ضربالمثل نان مفت و مجانی است یا باید بهای سنگین نیروی ذهنی و جسمیای که به ما میدهد - اعم از هشیاری، تمرکز و بنیه بدنی- را بپردازیم؟
از قرار معلوم، کافئین تنها در ظاهر به ما انرژی میدهد و با ایجاد توقف در عملکرد آدنوزین تأثیر خود را میگذارد. آدنوزین مولکولی است که در طول روز، به تدریج در مغز انسان جمع میشود و بدن را برای استراحت آماده میکند. مولکولهای کافئین مانع از انجام این فرآیند میشوند و به اینترتیب آدنوزین را از انجام کار خود باز میدارند، در نتیجه باعث میشود احساس هشیاری کنیم، اما سطح آدنوزین آرامآرام بالا میرود تا اینکه بالاخره وقتی کافئین سوخت، به گیرندههای بدن هجوم میآورد و احساس خستگی بازمیگردد. پس، در واقع نیرویی که کافئین به ما میدهد، قرضی است و قرض را هم دستآخر باید پرداخت.
از همان زمان که نوشیدن قهوه و چای باب شد مراجع پزشکی دائماً در مورد مخاطرات کافئین هشدار دادهاند، اما تا امروز کافئین توانسته خود را از جدیترین اتهامات مبرا کند. اجماع علمی کنونی هم بسیار دلگرمکننده است؛ فیالواقع نتیجه تحقیقات میگوید قهوه و چای برای سلامتی ضرر ندارند که هیچ، از برخی جهات ممکن است مفید هم باشند، فقط نباید افراط کنیم.
* نقل و تلخیص از: وبسایت ترجمان/ نوشته: مایکل پولان/ ترجمه: عرفان قادری/ مرجع: گاردین