یکی از چیز‌هایی که باعث می‌شود ارزش و احترام در جامعه از بین برود و هرج و مرج ایجاد شود، توهین به همدیگر است. توهین از منظر علم حقوق یکی از جرائم علیه حیثیت معنوی اشخاص است و در قوانین موجود در کشور ما جرم محسوب می‌شود و مجازات دارد.
از منظر علم حقوق به هر رفتاری اعم از فعل، گفتار، اشاره، نوشتار یا نظایر آن که بتواند به نحوی موجب تحقیر کردن یا خوار و خفیف کردن مخاطب، توهین در نظر عموم افراد جامعه قلمداد شود، توهین گفته می‌شود. نکته مهم در خصوص جرم توهین این است که توهین یک جرم مطلق است و مقید به نتیجه خاصی نیست، یعنی اگر مخاطب توهین از شعور و شخصیت بالایی هم برخوردار باشد و عملاً از توهین صورت‌گرفته ناراحت نشود، باز هم جرم توهین به صرف موهن بودن رفتار مرتکب آن، ارتکاب یافته و قابل رسیدگی در دادگاه است.
این روز‌ها با توجه به گسترش فضای مجازی جرائم در این فضا هم به شدت در حال افزایش است، لذا یکی از جرائم مهم در فضای مجازی که این روز‌ها هم خیلی زیاد مورد توجه قرار گرفته، واژه توهین سایبری یا همان جرم توهین در فضای مجازی است، بنابراین چنانچه افراد در فضای مجازی از جمله اینستاگرام، تلگرام، واتس‌آپ، کلاب هاوس و توئیتر به شخصی توهین کنند، این مسئله قطعاً قابل پیگیری است.
نکته مهم در خصوص جرم توهین این است که توهین باید به صورت عمدی و آگاهانه رخ بدهد، یعنی اگر فردی در حالت خواب، بیهوشی، هیپنوتیزم، مستی و نظایر آن به دیگری توهین کند، جرم توهین رخ نمی‌دهد، بلکه فرد باید به موهن بودن رفتار خود آگاهی داشته باشد، نه آنکه به دلایلی از قبیل تفاوت فرهنگی یا تفاوت زبانی یا تفاوت قومی که در برخی زبان‌ها یا فرهنگ‌ها الفاظ معانی مختلف دارد، بگوید آن فرد توهین کرده است، لذا اگر آن شخص نسبت به موهن بودن رفتار خود جاهل باشد، آن رفتار جرم توهین تلقی نمی‌شود.
در رابطه با عنصر قانونی جرم توهین چه در فضای حقیقی، چه در فضای مجازی باید به ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات اشاره کرد. در این ماده قانونگذار ما به صراحت تمام بیان می‌کند: توهین به افراد از قبیل فحاشی و استعمال الفاظ رکیک چنانچه موجب حد قذف نباشد، به مجازات جزای نقدی درجه ۶ محکوم می‌شود.
در خصوص جرم توهین سایبری یا همان جرم توهین در فضای مجازی به صورت صریح و آشکار چیزی در قانون جرائم رایانه‌ای مصوب ۱۳۸۸ بیان نشده است.
از آنجا که هتک حیثیت با توهین رابطه متقابلی دارد، می‌توان مطابق ماده۱۶ قانون جرائم رایانه‌ای با افرادی که در فضای مجازی موجب هتک حیثیت دیگران می‌شوند، برخورد کرد. قانونگذار هم در این ماده می‌گوید: هر کس به وسیله سیستم‌های رایانه‌ای یا مخابراتی، فیلم یا صوت یا تصویر دیگری را تغییر دهد یا تحریف کند و آن را منتشر یا با علم به تغییر یا تحریف منتشر کند، به نحوی که عرفاً موجب هتک حیثیت او شود، به حبس از ۹۱ روز تا دو سال یا جزای نقدی از ۵ تا ۴۰ میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.
علاوه بر ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات، قانونگذار ما با توجه به شخصیت و مقام طرف اهانت مجازات جرم توهین را شدید‌تر در نظر گرفته است. چنانکه در ماده ۶۰۹ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات می‌گوید: هر کس با توجه به سمت، یکی از رؤسای سه قوه یا معاونان رئیس‌جمهوری یا وزرا یا یکی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی یا نمایندگان مجلس خبرگان یا اعضای شورای نگهبان یا قضات یا اعضای دیوان محاسبات یا کارکنان وزارتخانه‌ها و مؤسسات و شرکت‌های دولتی و شهرداری‌ها در حال انجام وظیفه یا به سبب آن توهین کند به سه تا شش‌ماه حبس یا تا ۷۴ضربه شلاق یا ۲ تا ۲۵ میلیون ریال جزای نقدی محکوم می‌شود.
قانونگذار ما در ماده ۲۶۲ قانون مجازات اسلامی در خصوص توهین به مقدسات هم می‌گوید: هر کس پیامبر اعظم (ص) یا هر یک از انبیای عظام الهی (ع) را دشنام دهد یا قذف کند، سب‌النبی است و به اعدام محکوم می‌شود. قانونگذار ما در تبصره همین ماده تأکید می‌کند: قذف هر یک از ائمه معصومین (ع) یا حضرت فاطمه زهرا (س) یا دشنام به ایشان در حکم
سب‌النبی است.
نکته مهم در خصوص جرم توهین که باید به آن اشاره کرد، این است که توهین ممکن است به صورت حضوری یا غیابی باشد، در واقع لازم نیست حتماً در حضور شخصی او را مورد توهین قرار دهیم بلکه همین که فردی، شخص دیگری را در غیاب او هم مورد توهین قرار دهد، مرتکب جرم توهین شده است و همچنین برای تحقق جرم توهین، راست یا دروغ بودن اعمال به کار رفته شرط نیست و عمده مطلب این است که گفتار یا رفتار فرد در نظر عرف جامعه وهن‌آور و سبک‌کننده باشد.
در خصوص جرم توهین از طریق تلفن یا موبایل یا دیگر وسایل ارتباطی باید گفت اگر فردی توسط تلفن برای شما ایجاد مزاحمت یا به شما توهین کند، قانونگذار ما در خصوص اینگونه از مزاحمت‌ها و توهین‌ها به وسیله تلفن‌های همراه و ثابت مطابق ماده۶۴۱ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات با متخلفان برخورد و به صراحت بیان می‌کند: هرگاه کسی به وسیله تلفن یا دستگاه‌های مخابراتی دیگر برای اشخاص ایجاد مزاحمت کند، علاوه بر اجرای مقررات خاص شرکت مخابرات، مرتکب به حبس از یک تا شش ماه محکوم خواهد شد.
در خصوص ماده ۶۴۱ یک نکته بسیار مهم وجود دارد، آن هم این است که مجازاتی که در این ماده در نظر گرفته شده، فقط برای ایجاد مزاحمت است و اگر فردی همراه با مزاحمت به فرد دیگر توهین یا او را تهدید کند، به هر دو مجازات، یعنی هم مجازات مزاحمت، هم جرمی که مرتکب شده است، محکوم خواهد شد.
این نکته مهم را هم باید بگویم که در کشور ما از آنجا که مقام معظم رهبری هم از نظر سیاسی و هم از نظر شرعی بالاترین مقام رسمی در کشور محسوب می‌شوند، بر همین اساس اگر فردی به رهبر توهین کند، مجرم است و ماده ۵۱۴ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات قانونگذار ما در مورد مجازات آن فرد بیان می‌کند: هر کس به حضرت امام خمینی (ره) بنیانگذار جمهوری اسلامی و مقام معظم رهبری به نحوی از انحا اهانت کند، به حبس از شش ماه تا دو سال محکوم خواهد شد.
نکته مهم در خصوص اثبات جرم توهین این است که اگر توهین به صورت مکتوب باشد، مثل ارسال پیام در فضای مجازی، چاپ مطلبی در مجله، روزنامه و خبرگزاری با ارائه مکتوبات به راحتی قابل اثبات است، اما اگر توهین به صورت شفاهی باشد، غالباً به وسیله شهادت شهود یا اقرار توهین‌کننده نزد مراجع قضایی به راحتی قابل اثبات می‌شود.
توهین به مقامات سیاسی خارجی که به کشور ما سفر می‌کنند هم جرم است و با توجه به ماده۵۱۷ قانون مجازات بخش تعزیرات که می‌گوید: هر کس علناً نسبت به رئیس کشور خارجی یا نماینده سیاسی آن که در قلمرو خاک ایران وارد شده است، توهین کند، به یک تا سه ماه حبس محکوم می‌شود.
شرط تحقق این ماده این است که در آن کشور نیز در مورد مذکور نسبت به ایران معامله متقابل بشود و در تبصره همین ماده قانونگذار می‌گوید: اعمال مواد این فصل منوط به تقاضای دولت مربوط یا نماینده سیاسی آن دولت یا مطالبه مجنی‌علیه یا ولی او است و در صورت استرداد تقاضا، تعقیب جزائی نیز موقوف خواهد شد.
از سوی دیگر اگر فردی از جانب فرد دیگری در فضای حقیقی یا مجازی با تهدید روبه‌رو شد، فرد تهدیدشده می‌تواند از طریق مراجعه کردن به پلیس فتا یا دادسرای جرائم رایانه‌ای علیه فرد تهدیدکننده به استناد ماده ۶۶۹ قانون مجازات اسلامی در بخش تعزیرات شکایت کیفری مطرح کند، بنابراین اگر فردی در فضای مجازی یا حقیقی شما را تهدید به افشای اطلاعات خصوصی که شامل عکس‌ها، متن پیام‌ها، صدای ضبط‌شده و فیلم شما می‌شود یا تهدید به قتل، آدم‌ربایی، اسیدپاشی، ضرب و جرح کند، حتی اگر آن فرد تهدید خود را عملی نکند، مجرم است و مجازات می‌شود.
گفتنی است بر اساس آیین‌نامه جمع‌آوری و استناد‌پذیری ادله الکترونیکی متن پیام‌ها، فایل‌های صوتی، فیلم‌ها و اسکرین‌شات‌ها در فضای مجازی توسط کارشناسان حوزه فناوری اطلاعات مورد بررسی قرار می‌گیرد. اگر صحت مدارک شما تأیید شود، آن اسکرین‌شات‌ها می‌تواند ملاک صدور حکم در دادگاه
قرار بگیرد.
* محقق و پژوهشگر علم حقوق
