خاطرات مرحوم اکبر هاشمی رفسنجانی -که از سال ۱۳۷۶، انتشار آن آغاز شد- بر ساحت تاریخنگاری انقلاب اسلامی، آثاری نمایان نهاد و به همین دلیل، سنجش آن اهمیتی به سزا یافت. اثر تاریخی- انتقادی «روایتهای ناروا» که به خوانش انتقادی بخشهایی از این خاطرات پرداخته، در همین حیطه به نگارش درآمده است. این مجموعه به اهتمام سهراب مقدمی شهیدانی تجمیع و بنیاد تاریخپژوهی ایران معاصر آن را منتشر ساخته است. تدوینگر در دیباچه خویش بر این مجموعه، در باب اهمیت موضوع آن چنین آورده است:
«خاطرهنگاران بر اساس یک عهد نانوشته با نفس خویش، به شدت دچار روایتهای کاریکاتوری، خودسانسوری و قهرمانسازی میشوند و گرچه همواره استثنائاتی نیز وجود داشته، اما این نقیصه موجب میشود که بازخوانی انتقادی خاطرات سیاسی، همواره به عنوان یکی از محورهای تحقیقاتی جدی، در عرصه تاریخنگاری قلمداد شود. چه اینکه اگر چنین نباشد، تسامح در مسلم پنداری گزارههای ادعایی راویان، ممکن است روایتی متناقض، مخدوش و مغلوط از تاریخ به دست دهد، که ذهنهای مخاطبان حقیقتجو را فرسنگها از واقعیتها دور سازد. دقیقاً همین دغدغه موجب میشود که به رغم ضرورت تقدیر از تمام افراد و نهادهای متولی ضبط و تدوین و انتشار خاطرات مربوط به وقایع انقلاب اسلامی، همواره خوانش انتقادی خاطرات منتشره را به عنوان یک بستر علمی جدی مورد نظر قرار دهیم. نقد خاطرات سیاسی به عنوان یک ضرورت بایسته، از اصالت، صداقت و حقانیت تاریخ انقلاب اسلامی، صیانت خواهد کرد و باب خاطرهسازی و خلق ادعاهای بیحساب و کتاب در خاطرهگویی را خواهد بست! جناب آقای اکبر بهرمانی مشهور به هاشمیرفسنجانی، مردی است که همزمان با آغاز نهضت امام خمینی در میدان مبارزات سیاسی وارد شد و به زودی خود را به رأس هرم مبارزاتی نزدیک ساخت و تقریباً تا چهار دهه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، همواره در مسئولیتهای سیاسی عالی قرار داشت. روایتهای او از وقایع مربوط به تحولات سیاسی نهضت و نظام، قطعاً برای همه تاریخپژوهان انقلاب اسلامی، از اهمیت بالایی برخوردار است و دقیقاً به همین دلیل، اگر عمداً یا سهواً مطالب خلاف واقع در این خاطرات وارد شده باشد، اثر تخریبی آن در مخدوشسازی حافظه تاریخی محققان و جهتدهی ناروا به پژوهشهای تاریخی، قابل محاسبه نخواهد بود.»
این مقدمه در ادامه خویش، درباره مفاد کتاب و ترتیب مطالب مطروحه در آن چنین میگوید:
«نوشتار حاضر، مجموعه ۱۰ مقاله در نقد خاطرات سیاسی مرحوم هاشمیرفسنجانی است که همگی در سالهای حیات وی، در فصلنامه تخصصی ۱۵ خرداد منتشر شده است. در گردآوری این مجموعه، تلاش بر آن بوده که بخشهای متنوع خاطرات مرحوم هاشمی، مورد نقد واقع شود تا مخاطبان ارجمند و حقیقتجو، با سنخ نقدهای متنوع وارد بر آثار ایشان آشنا شود. بنابراین این مجموعه، تنها پیشدرآمدی بر نقد مجموعه خاطرات سیاسی آقای هاشمی است و به هیچ وجه نمیتوان و نباید بدان اکتفا شود. وجه امتیاز این مجموعه، تمرکز بر مستندنگاری و بازخوانی علمی روایتهای مرحوم هاشمی است. نقض و ابرامهای صورت پذیرفته در این مجموعه، نوعاً به ضمیمه منابع و مستندات تاریخی معتبر، صورت پذیرفته و امید است این مسئله در قضاوت جامعه علمی کشور، مورد نظر واقع شود و مقبول افتد.
دو مقاله نخست با عنوان: مبارزه در تردید و ابهام و خاطراتی پر از ابهام و پرسشهای بیپاسخ، هر دو به قلم تاریخنگار انقلاب اسلامی، حجتالاسلام والمسلمین سیدحمید روحانی نگارش یافته است که در آن به تبیین برخی محورهای انتقادی کلی، در مجموع روایتهای تاریخی آقای هاشمی پرداخته شده است. امتیاز این دو مقاله، بیان برخی ارتکازات و مشاهدات تاریخی نگارنده است که اولاً: خود از همرزمان آقای هاشمی بوده و ثانیاً: تنها کسی است که از سوی امام خمینی، مأموریت تدوین تاریخ انقلاب اسلامی به وی محول شده است.
نگاهی به خوشبینیهای فرمایشی و ژستهای دموکراتیک آقای هاشمی رفسنجانی، عنوان مقاله سوم به قلم دکتر مظفر نامدار است که از ابتدای دوره سوم فصلنامه تخصصی ۱۵ خرداد تاکنون سردبیری این نشریه را بر عهده داشته است. این نوشتار، با رویکردی تحلیلی، به نقد کارنامه سیاسی متناقضنما و پرفراز و نشیب آقای هاشمی پرداخته است.
مقاله چهارم با عنوان: آسیبشناسی انتقادی شیوههای خاطرهگویی آیتالله هاشمیرفسنجانی با تأکید بر کتاب دوران مبارزه، به نقد اختصاصی نخستین مجموعه خاطرات آقای هاشمیرفسنجانی، اختصاص یافته است. نظر به اهمیت خاص این اثر در ریلگذاری شیوه خاطرهگویی مرحوم هاشمی، نقد روشمحورانه آن، میتواند در خوانش انتقادی سایر آثار مشابه نیز مورد استفاده قرار گیرد.
بررسی تطبیقی اندیشههای امام خمینی و عملکردهای هاشمیرفسنجانی، عنوان مقاله پنجم است که تلاش دارد از ابتدای مبارزات تا سالهای پایانی حیات امام، به بررسی تطبیقی اندیشه و کارنامه سیاسی آقای هاشمی با امام خمینی بپردازد و فاصله محسوس او با امام را با تکیه بر مستندات تاریخی تبیین سازد.
مقاله ششم با عنوان: نظری اجمالی به ادعاهای بدون دلیل در خاطرات هاشمیرفسنجانی، بر یک آسیب مهم در مجموعه خاطرات ریاست فقید مجمع تشخیص مصلحت متمرکز شده و در پی تجمیع ادعاهای بدون دلیل، در خاطرات ایشان است. مقالات هفتم و هشتم به نقد و بررسی دو کتاب: به سوی سرنوشت و اوج دفاع، اختصاص یافته که به همت دفتر مطالعات و تدوین تاریخ ایران و زیر نظر جناب آقای سلیمینمین تحریر شده است. امتیاز این دو مقاله، تمرکز بر جزئیات تاریخی و نقد تحلیلی و تطبیقی برخی گزارههای خاص است.
«روتوش کتاب هاشمی بدون روتوش»، عنوان مقالهای است به قلم استاد سید حمید روحانی که تلاش دارد به نقد روشهای نامتعارف در القای مشهورات و متشابهات تاریخی به جای رخدادها، در مجموعه مصاحبههای آقای صادق زیباکلام با مرحوم هاشمی بپردازد.
گفتنی آنکه نقد خاطرات سیاسی یک شخصیت با انکار خدمات وی یا نفی گزارههای درست در خاطرات او تلازمی ندارد. انتظار آن است که همه دوستداران مرحوم هاشمی به مجموعه نقدهای مطروحه در این اثر، به دیده یک پیوست اصلاحی و تکمیلی بنگرند و چه بهتر که متولیان انتشار خاطرات ایشان به بازنشر انتقادات علمی در ضمیمه مجموعه خاطرات ایشان همت گمارند تا خوانندگان و محققان، امکان قضاوت و صحتسنجی گزارههای مطرح در خاطرات آقای هاشمی را داشته باشند. با توضیحات پیشگفته مشخص میشود که عنوان: روایتهای ناروا، نه به معنای اصرار بر وجود چنین وصفی در مورد همه گزارههای تاریخی مندرج در خاطرات آقای هاشمی است، بلکه بدان معناست که نویسندگان این مجموعه مقالات، تلاش کردهاند تا گزارههای نادرست را از خاطرات ایشان استخراج و به صورت مستند نقد نمایند تا سره از ناسره جدا گردد و روایتهای ناروای مندرج در مجموعه خاطرات آقای هاشمی معلوم شود.»