ماه مبارک رمضان در توصیف آیات قرآنی و روایات معصومین (ع) ماه نزول قرآن، ماه مغفرت و آمرزش، ماه جود و کرم، ماه بخشش و نیکوکارى، ماه ایثار و ازخودگذشتگى، ماه جهاد و کوشش، ماه سعى و تلاش، ماه رحمت و سازندگى و ماه ضیافت الله، ماه تهذیب نفس، کسر شهوت، غلبه و چیره شدن بر نفس، ماه صبر و استقامت و بالاخره ماه خودسازى و اصلاح جامعه است. به همین دلیل ماهی است که بیشترین برکات الهی شامل حال مؤمنان می‌شود و می‌توانند از این فرصت که ضیافت الهی است، بهره‌مند شوند و طبق بیان رسول گرامی اسلام (ص) نه تنها از زیانکاران و خسران دیدگان نباشند، بلکه در زمره مغفورین قرار گیرند. «این ماهی است که حسنات در آن مضاعف و اعمال نیک در آن مورد قبول (خدا) است، هرکه در این ماه برای خدای عزوجل دو رکعت نماز (مستحبی و نافله) بخواند خداوند او را می‌آمرزد، سپس فرمود: بدبخت حقیقی کسی است که این ماه از دستش به در رود و گناهانش آمرزیده نشود و موقعی‌که خوش کرداران به دریافت جوایز پروردگار کریم موفق و کامیاب گردند او زیانکار باشد. (امالی صدوق، مجلس ۱۳، حدیث ۲) از این‌رو باید از این ظرفیت الهی در مسیر خودسازی، تربیت نفس و نهادینه‌سازی تعالیم معنوی و اخلاقی در وجود خود بهره جست و در راه سلوک به سمت تبدیل شدن به انسان کامل و اسوه الهی گام برداشت.
بهترین فرصت براى آغاز حرکت
در طى زندگى انسان، فرصت‌ها و زمان‌هایى محدود و زودگذر حاصل مى‌شود که با شناخت و بهره‌بردارى درست از آن‌ها مى‌توان مراتب کمال و سعادت را با سرعت بیشتر و به تعبیرى ره صد ساله را به زمانى کوتاه طى نمود؛ چنانکه پیامبر گرامى اسلام (ص) نیز در این‌رابطه مى‌فرماید: «به‌درستى‌که در روزگار شما، پروردگارتان نسیم‌هایى مى‌وزاند. آگاه باشید که در این هنگام، خود را به آن نسیم‌ها بسپارید، شاید نسیمى به شما برخورد که پس از آن هرگز گرفتار بدبختى و شقاوت نشوید.» (کنز العمّال؛ حدیث ۲۱۳۲۴)
بنابراین به تعبیر مقام معظم رهبری «اگر بخواهیم در یک جمله ماه رمضان را تعریف کنیم، باید عرض کنیم ماه فرصت‌ها... اگر از این فرصت‌ها بتوانیم درست استفاده کنیم، یک ذخیره عظیم و بسیار ارزشمندی در اختیار ما خواهد بود.» (۲۳/۶/۱۳۸۶)
از این‌رو باید گفت مؤمن واقعی خود را قبل از شروع ماه رمضان برای درک این فرصت آماده کرده و با توجه و برنامه‌ریزی بیشتر سعی می‌کند از آن به بهترین شکل بهره ببرد و آن را آغازی برای شروع سیر و سلوک معنوی خود قرار دهد. مقام معظم رهبری از این منظر به از دست ندادن فرصت، همگان را هشدار می‌دهند و می‌فرمایند: «گرفتاری زندگی، گرفتاری معاش، گرفتاری امور شخصی، گرفتاری اهل و اولاد و انواع گرفتاری‌ها مانع می‌شود که ما به خودمان، آن‌چنان که شایسته است، برسیم؛ لذا یک ماه رمضان را که خدای متعال قرار داده، فرصت مغتنمی است، این ماه را از دست ندهید. مقصودم این است که اگر نمی‌توانیم به‌طور دائم در حال مراقبت و ساخت‌وساز خودمان باشیم، اقلاً ماه رمضان را مغتنم بشماریم.» (۴/۱۲/۱۳۷۱)
رمضان؛ فرصت تلطیف روابط اجتماعی
در ماه رمضان که بندگان به عبادت خالصانه و تقرب الهى هرچه بیشتر مى‌اندیشند، نیت‌ها و اعمال از خلوص و پاکى نیت بیشترى برخوردار شده و دل‌ها به همدیگر نزدیک‌تر از همیشه می‌شوند. از این‌رو این ماه مبارک بهترین فرصت براى انجام امور و فعالیت‌هاى خالصانه و تأثیرگذار اجتماعى و خانوادگى است.
در میان رهنمودهاى ائمه معصومین (ع) درباره ضرورت فعالیت‌هاى خالصانه اجتماعى و خانوادگى در ماه مبارک رمضان و نقش روزه در تسهیل آن باید به دعاى حضرت امام سجاد (ع) به‌عنوان نمونه‌اى تأمل‌برانگیز و تأثیرگذار توجه کرد و از آن درس آموخت. امام سجاد (ع) در بخشى از دعاهاى مربوط به ماه مبارک رمضان اینگونه با حضرت پروردگار مناجات مى‌کند: «اى خداوند! در این ماه ما را موفق دار که به خویشاوندانمان نیکى کنیم و به دیدارشان بشتابیم و همسایگانمان را به بخشش و عطاى خویش بنوازیم و اموالمان را از هرچه به‌ناحق برآن افزوده‌ایم پیراسته داریم و با اداى زکات پاکیزه گردانیم و با آنان که از ما گسیخته‌اند بپیوندیم و با آن‌که در حق ما ستمى روا داشته به مقتضاى انصاف رفتار کنیم و با آن کس که با ما دشمنى ورزیده، دوستى کنیم جز آن کسانى‌که به‌خاطر رضاى تو با آنان دشمن شده‌ایم که با چنین دشمنى هیچ‌گاه سخن از دوستى نگوییم و همدل نشویم.»
با توجه به این روایت است که مقام معظم رهبری در خصوص این وجه از ماه مبارک رمضان می‌فرمایند: «سعی کنیم از این فضای معنویت و صفا که در ماه رمضان در سطح جامعه عمومیت دارد، برای ارتباطات صحیح و معنوی میان خودمان و دیگران استفاده کنیم و تصمیم‌های درست بگیریم، اقدام‌های درست کنیم، خوش‌بینی را، اعتماد را، ایجاد محبت را، خیرخواهی نسبت به یکدیگر را در ارتباطات خودمان دخالت بدهیم و این بهره را از ماه رمضان ببریم که در روابط اجتماعی و روابط انسانی یک تلطیفی به‌وجود بیاوریم.» (۱۱/۴/۱۳۹۳)
توجه به این توصیه‌ها در روایات ائمه معصومین (ع) در خصوص اطعام مؤمنان و توجه به حال نیازمندان و فقرا در این ماه مبارک است که می‌تواند بسیاری از مشکلات و معضلات اجتماعی را با اقدام همگانی مؤمنان برطرف کند؛ چنانکه تاکنون نیز توانسته است منشأ بسیاری از برنامه‌ها و اقدامات جهادی و خودجوش همچون رزمایش همدلی و کمک مؤمنانه در سال‌های شیوع بیماری و سختی شود.
در اینجا به بخشی از خطبه شعبانیه حضرت رسول (ص) تبرک می‌جوییم که در شرح وظایف روزه داران فرمودند: تَصَدَّقُوا عَلَى فُقَرَائِکمْ وَ مَسَاکینِکم: وظیفه شما در این ماه آن است که به فقرا و مساکین صدقه بدهید، این تصدیق نیز باید با احترام و قصد قربت همراه باشد نه با تحقیر یا ترحم. در بخش دیگری از این خطبه پیامبر اسلام (ص) همگان را به اطعام و دادن افطاری به روزه داران ترغیب می‌کند: «هر کس در ماه رمضان به خاطر خدا به روزهدار افطاری بدهد، خداوند ثواب آزاد کردن بندهای را به او می‌دهد و گناهان او را نیز میبخشد [شاید، چون روزهدار خود را آزاد کرده است]عرض کردند: یا رسول الله ما توانایی افطاری دادن نداریم چگونه به این فیض برسیم؟ فرمود: از آتش جهنم خود را برهانید هر چند به اندازه یک خرما یا نیمی از آن افطاری بدهید. آن روز، روز سختی بود، چه بسا نصف خرمایی هم افطاری به حساب میآمد، گاه بر اثر پیش آمدی غیر منتظره فقر بر مسلمانان سایه می‌افکند مثلاً اصحاب صفه از ابتداییترین امکانات بیبهره بودند، گاه مسلمانان مدت‌ها در محاصره اقتصادی و نظامی قرار میگرفتند. بعد‌ها نیز چنین بود و اهل باطل در توجیه فقر مردم و ثروت خود مکتب جبر را ترویج می‌کردند.» (عیون اخبار الرضا (ع) ، ابن بابویه، محمدبن على، ج ۱، ص ۲۹۶)
ماه ترویج اخلاق اسلامى
ماه رمضان به‌دلیل وجوب روزه و نیز ترک هرگونه معاصى و رفتارهایى که موجب بطلان این عبادت الهى مى‌شود، همچون دروغ و تهمت به انبیا و اولیاى الهى و گناهان و معاصى دیگر و نیز سفارش به انفاق و اطعام فقرا و مساکین و رفتارهاى اخلاقى و معنوى، بهترین فرصت براى تبعیت از الگوى اخلاق اسلامى و نهادینه کردن آن در شخصیت و رفتار انسان مؤمن است؛ فرصتى که اگر انسان آن‌را براى خود زمینه‌سازى کرده و این شیوه رفتارى را در خود نهادینه‌سازى نماید و در ایام بعد از ماه مبارک نیز آن‌را حفظ کرده و ادامه دهد، در شکل دادن شخصیت برتر اخلاقى انسان مسلمان و الگو شدن او بسیار مغتنم است. به‌همین‌دلیل است که توجه به وجوه گوناگون تقوا در ماه مبارک رمضان بیش از ماه‌هاى دیگر مورد توجه قرار مى‌گیرد، چراکه به تعبیر قرآن کریم «تقوا روح روزه است»، آنجا که نداى قدسى، انسان را مى‌خواند که «یا ایهاالذین امنوا کتب علیکم الصیام کما کتب على الذین من قبلکم لعلکم تتقون» و پس از سفارش به گرفتن روزه مانند آنان که پیش از ما بوده‌اند، تأکید کرد: «باشد که پرهیزگار شوید» چراکه تا تقوا نباشد، روزه به‌عنوان عبادت الهى تأثیر اخلاقى و انسان‌سازى خود را نخواهد داشت.
در حقیقت در این ماه مبارک و با تمرین سختى روزه، مى‌توان روح را بر جسم غلبه داد و فضائل و کمالات روحانى را تمرین کرد و در ذهن و جان خود پایدار نمود، چراکه در حقیقت روزه به‌عنوان یکى از بهترین مصداق‌هاى عبادت، از اثرگذارترین عوامل در چیره شدن خواسته‌هاى روحى بر کشش‌هاى جسمانى و از کارآمدترین شیوه‌ها براى تقویت اراده روح و غلبه آن بر خواهش‌هاى نفسانى است. امام خمینى (ره) در این‌باره مى‌فرماید: «یکى از اسرار و نتایج عبادات و ریاضات، آن است که اراده روح در ملک بدن، نافذ گردد و مملکت تن، یکسره در تحت کبریاى روح درآید و قواى بدن و غرایز جسم، از عصیان و سرکشى و عنانیت و خودسرى بازمانند و تصمیم ملکوت باطن قلب شوند، بلکه کم‌کم تمام قوا در ملکوت فانى شوند و امر ملکوت در ملک بدن جارى و نافذ گردند و اراده روح قوت گیرد و زمام مملکت را از دست شیطان و نفس اماره بگیرد.»
امام خمینى (ره)، اثر عبادتى مانند روزه را بسى بالاتر از چیرگى اراده روح بر جسم دانسته، غلبه اراده خداوند را بر اراده و خواسته‌هاى روح و جسم انسان، بالاترین ثمره عبادت معرفى کرده است.
ضرورت توجه به تقوا و رعایت آن در جامعه امروز ما بیشتر احساس مى‌شود، چراکه بر اساس حدیث حضرت امیرالمؤمنین على (ع) مبنى بر اینکه «کسانى‌که خصومت مى‌ورزند و نزاع مى‌کنند، نمى‌توانند با تقوا باشند.» یکى از پیامدهاى بى‌تقوایى، اختلاف و تفرقه در جامعه برشمرده و تأکید مى‌شود «خصومت‌ها بى‌تقوایى مى‌زاید و بى‌تقوایى‌ها بر حجم خصومت مى‌افزاید.» این عبارت شاهدى براى علت و معلول بودن اختلاف براى بى‌تقوایى و به‌طور خاص بى‌تقوایى سیاسى است. همچنین نفوذ جریان‌هاى نوگراى همراه با بدعت در دین، دیگر ویژگى‌هاى جامعه بى‌تقواست و ترویج خرافات و بعضى مسلک‌هاى نادرست و به انحراف کشیده شدن و تحریف برخى از حقایق دینى، مواردى است که در جامعه بى‌تقوا زمینه ظهور و بروز آن فراهم مى‌شود. تنها راه پیشگیرى از ابتلاى جامعه به بى‌تقوایى، بازگشت افراد به مسیر حق و رعایت تقواى عام است که در ماه مبارک رمضان بهترین فرصت برای رسیدن به این جامعه متعالی است.
رمضان، فرصت پیوند با ولایت
در ماه رمضان با وجود شرایط ویژه مانند برگزارى محافل توسل و ذکر فضائل و مناقب اهل بیت (ع) و بیان جایگاه ایشان در جهان هستى و وظایف ما در برابر ایشان، زمینه بسیار مناسبى براى شناخت و معرفت صحیح و تحکیم پیوند با این خاندان فراهم است و این معرفت، فراتر از شناخت نام‌ها و لقب‌هاست. همچنین در این ماه است که مولاى متقیان امام على (ع) به شهادت مى‌رسند که این واقعه فرصتى است براى شناخت و درک فضائل و خصوصیات بى‌بدیل آن امام عزیز که با مرور خصوصیات و ویژگى‌هاى اخلاقى و معنوى ایشان همچون عبادت و انفاق و کمک به فقرا، هرچه بیشتر خود را به ایشان نزدیک و شبیه نماییم و از فضائل وجودی آن حضرت بهره‌مند گردیم. چنانکه مقام معظم رهبری این موضوع را از برکات ماه رمضان بیان کرده و می‌فرمایند: «یکی از موضوعاتی که حقیقتاً از برکات این ماه است، توجه به زندگی امیرالمؤمنین (ع) و مولی المتقین، علی بن ابیطالب (علیه‌الصلاه والسلام) است. ما هیچ وقت این قدر توفیق پیدا نمی‌کنیم که به زندگی امیرالمؤمنین (ع) دقیق شویم و مفاهیم مختلف و ابعاد عظیم این زندگی را مورد مطالعه قرار دهیم. نه مردم معمولی، نه گویندگان و به خصوص مسئولان کشور اسلامی که امروز بیش از همه به این مطالعه و شناخت احتیاج دارند این فرصت را در ماه‌های دیگر کمتر به دست می‌آورند. هرکس هر مسئولیتی دارد، از بالا تا پایین، احتیاج دارد با زندگی امیرالمؤمنین (ع) و ابعاد و ریزه‌کاری‌های آن آشنا بشود.» (۲۶/۱/۱۳۷۰)
ماه رمضان، ماه گشودن باب توبه به درگاه الهى و تسلیم خداوند شدن
از مهم‌ترین برکات ماه رمضان، این است که ماه رحمت و مغفرت الهی است. در دعای وداع ماه مبارک رمضان، امام سجاد به پروردگار عالم عرض می‌کند: «انت الّذی فتحت لعبادک بابا الی عفوک و سمّیته التّوبه»، این باب را خداوند به سوی بندگانش گشوده است تا به سوی عفو او بشتابیم، از نعمت عفو و رحمتش بهره ببریم. این در، درِ توبه است به‌خصوص که شب‌هاى مبارک قدر که فرصتى ارزشمند براى آمرزش بندگان از سوى خداوند رحیم است، در این ماه قرار داده شده است تا بندگان گنهکار از این فرصت استفاده نموده و با توبه واقعى و پشیمانى از گناهان گذشته، رو به درگاه الهى آورند و راه درست و مستقیم را بازشناسند.
پس از اینکه انسان مؤمن، با این رویکرد به ماه مبارک رمضان وارد شد و تصمیم به پذیرش و اجرای اوامر الهی در این ماه گرفت، به مقام «تسلیم» اوامر الهی می‌رسد. از این منظر است که ماه رمضان «شهرالاسلام» نامگذاری شده است. به تعبیر مقام معظم رهبری «یعنی شهر «اسلام الوجه لدی الله؛ در مقابل خدا تسلیم بودن.» خب؛ انسانی جوان است و وقتی روزه می‌گیرد، گرسنه است، تشنه است و تمام غرایز، او را به سمت هوس و اشتهایی می‌خواند. ولی او، در مقابل همه این غرایز می‌ایستد. برای چه؟ برای اجرای امر پروردگار؛ و این تسلیم در مقابل پروردگار است. در هیچ روزی از روز‌های سال، یک مسلمان به طور عادی، این همه در مقابل خدا تسلیم نیست که در روز‌های ماه رمضان به طور عادی تسلیم است. پس «شهر اسلام» شهر تسلیم است.» (۱۴/۱۱/۱۳۷۳)
ماه رمضان، ماهى براى تربیت جوان مؤمن حزب‌اللهی
در این ماه مبارک رمضان که ماه عبادت، ماه قرآن و ماه بندگى و تقواست و زمینه اداى فرایض فردى و جمعى به‌خوبى مهیاست بهترین فرصت براى تربیت و تعلیم دینى و معنوى جوانان است تا با بهره‌بردارى از این فرصت خود را مقابل هجمه‌هاى فرهنگى و دینى این زمانه که از هر زمانى دیگر بیشتر و مخرب‌تر است، آماده کنند. در این ماه با تشویق جوانان مخصوصاً روزه اولى‌ها و دختران و پسرانى که تازه به سن تکلیف رسیده و انجام واجبات بر آنان تکلیف مى‌شود، به روزه‌دارى و عبادت و انس با قرآن و شرکت در مجالس دینى مى‌توان آنان را مجهز به سلاح تقوا و دیندارى کرد و به تعبیر مقام معظم رهبری جوان مؤمن حزب‌اللهی را تربیت کرد، چراکه از زیباترین و به یادماندنى‌ترین ماه‌هاى رمضان، ماه رمضان روزه اولى‌هاست؛ کسانى‌که تازه به سن تکلیف رسیده‌اند و نخستین ماه رمضانى است که روزه مى‌گیرند. این موضوع در روایات ما نیز توصیه شده و در روایتی از امام صادق (ع) نقل شده که می‌فرمایند: «از فرزندان ۹ ساله خود اگر توان روزه‌داری دارند، بخواهید روزه بگیرند و تا هر زمانی که تحمل داشتند آن را نگه دارند و هر زمان خواستند افطار کنند.» یا در روایتی دیگر به جوانان توصیه شده است: «ای جوانان بر شما لازم است که ازدواج کنید و اگر قدرت آن را نداشتید روزه بگیرید، زیرا روزه باعث مهار کردن شهوت و اجتناب از گناهان خواهد شد.» (وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۳۰۰)
علاوه بر این، درس آموختن از سیره و رفتار عبادى علماى دینى به‌ویژه شخصیت معنوى امام راحل که در این ماه به عبادت و بندگى توجهى خاص داشتند، الگویى بسیار ارزشمند براى تربیت دینى جوانان مى‌تواند باشد؛ چنانکه نقل است آن عارف وارسته در ماه مبارک رمضان وقتى نجف بودند، هر سه روز یک دور قرآن را ختم مى‌کردند و زمانى که در جماران بودند، به‌خاطر کهولت سن، هر ۱۰ روز یک‌بار قرآن را ختم مى‌کردند. در ایام سال، ماهى یک‌بار قرآن را ختم مى‌کردند. ایشان همواره با قرآن مأنوس بودند. یک جزء قرآن را هشت قسمت کرده و هر قسمت را در زمان خاصى قرائت مى‌کردند. گاهى مدت‌ها روى یک آیه قرآن مکث مى‌کردند.
