نوشتار حاضر تلاش دارد اقتصاد انرژی هند (با تأکید بر نفت) را تحلیل و تصویری از وضعیت کنونی و دورنمایی از آینده آن ارائه کند. این بررسی در محور‌های وضعیت داخلی بازار نفت هند، ژئوپلتیک نفت هند و تأثیر نفت بر جایگاه ژئوپلتیکی این کشور در جهان صورت می‌گیرد. اهمیت بحث در این باره علاوه بر وسعت بسیار بازار یک‌میلیاردو ۴۰۰ میلیونی هند و حجم تولید ناخالص داخلی آن، از آنجاست که وقایع چندساله بازار جهانی انرژی از یک سو و کشمکش‌های ژئوپلتیک از سویی دیگر اهمیت هند را دوچندان کرده است، حتی پیش‌بینی می‌شود این کشور در معادلات جهانی نفت در جهان در آینده‌ای نه چندان دور تبدیل به بازیگری تعیین‌کننده شود.
نگاهی به بازار نفت هند
هند در حال حاضر سومین واردکننده بزرگ نفت در جهان پس از چین و امریکا با واردات حدود ۵ میلیون بشکه نفت در روز است. پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ این تقاضا با رشد ۴۰ درصدی به ۷/۶ میلیون بشکه نفت در روز و تا سال ۲۰۵۰ به ۳/۸ میلیون بشکه در روز برسد. با توجه به رشد اقتصادی روزافزون هند تقاضای نفت این کشور نیز در حال افزایش است، به همین دلیل دولت این کشور با اعمال سیاست‌های مختلف در تلاش برای پاسخگویی به این نیاز است، از جمله برداشتن تمامی محدودیت‌ها برای سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) که شامل تمامی حوزه‌های صنعت نفت و گاز از قبیل واردات و پخش می‌شود. دولت هند به سرمایه‌گذاران خارجی اجازه داده است تا سقف ۴۹درصد در پروژه‌های نفتی دولتی شراکت کنند. برآورد می‌شود حجم سرمایه‌گذاری خارجی در صنعت نفت و گاز این کشور در سال ۲۰۲۲، ۲۵ میلیارد دلار بوده باشد.
اقتصاد هند بیشتر خدمات‌محور است و کشوری با حجم (وزنی) تجارت سبک به شمار می‌آید. در سال ۲۰۲۱ هند در فهرست بزرگ‌ترین صادرکنندگان جهان هجدهم بود. پس از کشور‌های کوچکی مانند سنگاپور و امارات‌متحده‌عربی، با این حال واردات هند بسیار بیشتر از صادرات آن است. در همین سال هند دهمین واردکننده بزرگ جهان با تراز تجاری منفی ۲۶۹میلیارد دلاری بوده است. در سال ۲۰۲۲ هند با واردات ۲۶۴میلیارد دلاری نفت ۳۴درصد از کل واردات خود را به نفت اختصاص داده؛ رقمی که ۵/۳ برابر بیشتر از رقم بودجه دفاعی این کشور است. با توجه به اینکه خرید نفت اکثراً از سوی شرکت‌های دولتی انجام می‌شود، رقم اختصاص‌یافته به واردات آن نقش اساسی در کسری بودجه و کسری تجاری هند دارد.
دولت هند اعلام کرده است قصد دارد در سال ۲۰۴۵ به خودکفایی کامل در تأمین انرژی برسد. در این هدف‌گذاری سهم اصلی را انرژی‌های تجدیدپذیر ایفا می‌کند. دولت هند در آینده‌ای نزدیک قصد دارد ۲۰درصد بنزین خود را از اتانول تأمین کند، همچنین سرمایه‌گذاری‌هایی روی تولید هیدروژن سبز انجام داده است. هند هدفی بلندپروازانه برای تأمین نیمی از تقاضای برق خود از طریق انرژی‌های غیرفسیلی را تا سال ۲۰۳۰ در دستور کار خود قرار داده است. در حال حاضر هند توانایی تولید ۱۷۵ گیگاوات برق از طریق انرژی‌های تجدیدپذیر مانند نیروگاه‌های آبی و بادی را دارد. پیش‌بینی می‌شود هند تا سال ۲۰۴۰ با پیشی‌گرفتن از چین تبدیل به بزرگ‌ترین واردکننده نفت جهان شود.
جایگاه هند در ژئوپلتیک جهانی نفت
در دهه‌های اخیر هند یک سیاست خارجی متوازن میان روسیه و غرب را در پیش گرفته که همین رویکرد بر اقتصاد انرژی این کشور نیز تأثیر گذاشته است. روسیه در حال حاضر تحت تحریم‌ترین کشور جهان است و هر گونه همکاری اقتصادی با آن با واکنش شدید غربی‌ها مواجه می‌شود، اما هند از این وضعیت به نفع خود استفاده کرده و توانسته است حجم زیادی از تقاضای نفت خود را با قیمتی بسیار کمتر از میانگین جهانی از طریق روسیه تأمین کند.
در سال ۲۰۲۲ هند برای هر بشکه نفت روسیه به طور میانگین ۹۱ دلار پرداخت کرده است؛ بسیار کمتر از میانگین قیمت پرداختی از سوی این کشور برای خرید نفت (۹۷ دلار) و البته قیمتی که تجار هندی برای خرید نفت از عربستان (۱۰۳ دلار) و خرید نفت از امارات (۱۰۵ دلار) می‌پردازند.
روسیه برای شش ماه متوالی از سپتامبر ۲۰۲۲ تا فوریه ۲۰۲۳ بزرگ‌ترین تأمین‌کننده نفت هند بوده است. این کار آسانی برای شرکت‌های هندی نبود. شرکت‌های نفتی هند برای تجارت با روسیه باید بر موانع متعددی غلبه می‌کردند. شرکت‌های بیمه روسیه به تدریج جایگزین شرکت‌های بیمه غربی در تجارت نفت شده‌اند. به دلیل محدودیت معامله با دلار با روسیه، تجارت با روسیه با درهم، روپیه و روبل نیز انجام می‌شود.
۵ خریدار اصلی نفت روسیه پس از مارس ۲۰۲۲
نمودار فوق نشان می‌دهد هند دومین مشتری بزرگ نفت روسیه پس از چین در دوران جنگ اوکراین بوده است.
از سال ۲۰۲۱ نفت و گاز بیشترین سهم را در تجارت میان هند و امریکا به خود اختصاص داده است که شامل واردات نفت‌خام و فرآورده‌های نفتی و گازی هند از امریکا و همچنین صادرات نفت پالایش‌شده از سوی هند می‌شود.
سبد وارداتی نفت هند به طور تاریخی غرب آسیا را ترجیح می‌داده است. در دهه دوم قرن ۲۱ هند شروع به تأمین حدود ۴۰درصد نفت خود از مناطق دیگر کرد، به ویژه امریکای‌لاتین و آفریقا. ونزوئلا در سال ۲۰۱۳ به تنهایی ۱۲درصد واردات نفت هند را به خود اختصاص داده بود، اما از سال ۲۰۱۹، سه تغییر اساسی مدیران صنعت نفت هند را وادار کرد استراتژی خود را تغییر دهند: ۱- عدم‌تمدید معافیت‌های تحریمی خرید نفت از ایران از سوی امریکا و تهدید کمپانی‌های خریدار نفت ایران به اعمال تحریم‌های ثانویه در صورت ادامه کار خود که به قطع واردات نفت از ایران منجر شد. ۲- تحریم شرکت ملی نفت ونزوئلا از سوی امریکا و قطع واردات نفت هند از ونزوئلا در سال ۲۰۲۰.۳- مکزیک که جزو ۱۰ تأمین‌کننده اصلی نفت هند به شمار می‌رفت، صادرات نفت خود را به هند کاهش داد تا بتواند نیاز‌های داخلی خود را تأمین کند. تنها در عرض دو سال واردات نفت هند از ونزوئلا و ایران قطع شد و واردات نفت از مکزیک هم کاهش یافت. برای جبران این کمبود شرکت‌های نفتی هند به خرید نفت از امریکا روی آوردند که هم تأمین‌کننده نفت سنگین (شبیه نفت مکزیک و ونزوئلا) و هم تأمین‌کننده نفت سبک (شبیه نفت ایران) است. به این ترتیب امریکا از دهمین تأمین‌کننده نفت هند در سال ۲۰۱۸ به پنجمین آن در سال ۲۰۲۱ تبدیل شد.
نتیجه‌گیری
با توسعه حجم اقتصاد هند از یک سو و تغییرات در دیگر بازار‌های نفتی، در آینده نه‌چندان دور این کشور تبدیل به بزرگ‌ترین خریدار نفت جهان خواهد شد، حال آنکه هم اکنون نیز حجم عظیم واردات نفت آن باعث می‌شود تأثیر بسیاری در قیمت جهانی نفت داشته باشد. این کشور با زیرکی تمام سعی کرده است بازار خود را میان امریکا و روسیه تقسیم کند، از سویی امریکا نیاز به حضور در این بازار دارد تا با حضور هر چه بیشتر روسیه مقابله کند و از سویی دیگر روسیه که خریداران نفت آن پس از جنگ اوکراین به کمتر از انگشتان یک دست رسیده است، به بازار این کشور نیاز دارد. این رقابت نفتی در هند باعث ارتقای جایگاه ژئوپلتیکی آن خواهد شد.
منابع در روزنامه موجود است.
